Waarom zijn er opeens zoveel complotdenkers?

‘Jouw dochter heeft nooit bestaan’, schreeuwt Robert Ussery, een vijftiger met grijs baardje en groen petje tegen een dominee die enkele maanden eerder zijn 14-jarige dochter verloor tijdens een schietpartij in zijn kerk in Sutherland Springs in Texas. In november 2017 was een doorgedraaide ex-militair de zondagsdienst binnengestormd en schoot 26 mensen neer. ‘Laat me haar geboorteakte zien. Laat me iets zien dat bewijst dat ze hier was’, eist Ussery die zich op YouTube Sidethorn noemt. Hij weet zeker dat sprake is van een false flag-operatie, een incident dat niet werkelijk heeft plaatsgevonden, maar geënsceneerd is door overheden.

Autoriteiten willen ‘mensen zo bang maken dat ze hun wapens inleveren’, weten Sidethorn en zijn vriendin Jodie Mann, die zichzelf Conspiracy Granny noemt. Dat gebeurt in samenwerking met de ‘gecorrumpeerde mainstream media’ en ‘crisisacteurs’ zoals de dominee en zijn vrouw. Maandenlang stalkt het doorgedraaide stel de rouwende ouders, zowel online als met persoonlijke bezoekjes. In 2018 worden ze gearresteerd wegens het betreden van verboden terrein en marihuanabezit.

De gevoelloosheid van false flag researchers’ is ‘schokkend en pijnlijk om te zien’, schrijft de New Yorkse journaliste Anna Merlan, die in uiteenlopende subculturen van het Amerikaanse complotdenken dook. In Republic of Lies schetst ze hoe de VS al vanaf hun oprichting een vruchtbare voedingsbodem vormen voor het samenzweringsdenken. Cowboys vreesden al voor ‘geheime super-Indianen’ en de Founding Fathers – onder wie George Washington – vermoedden een Engels complot waarbij alle Amerikanen slaven zouden worden ‘zoals we zelf heersen over de zwarten’, schetst Merlan.

Doodsbedreiging

Van oudsher bestaat in de VS een diepgewortelde angst voor een machtsovername door vrijmetselaars, communisten, katholieken of Joden. ‘Samenzweringstheorieën floreren vooral in tijden van snelle maatschappelijke veranderingen, wanneer mensen worden gedwongen tot zelfevaluatie en daarbij worden geconfronteerd met ongemakkelijke vragen’, schrijft Merlan.

Uit onderzoek blijkt dat in alle lagen van de bevolking sprake is van complotdenken, maar dat sociaal kwetsbare groepen het vatbaarst zijn. De geschiedenis biedt zwarten en latino’s extra reden om autoriteiten te wantrouwen. Zo infiltreerde de FBI daadwerkelijk in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. FBI-hoofd J. Edgar Hoover was zelfs persoonlijk betrokken bij een doodsbedreiging onder valse naam aan Martin Luther King Jr, zo blijkt uit persoonlijke dossiers van Hoover in het Nationaal Archief. ‘Er blijft voor jou nog maar een ding over om te doen’, staat in een in 2014 onthulde brief die duidelijk hint op zelfmoord als enige ontsnappingsmogelijkheid voor King. Federale overheden initieerden ook medische experimenten op zwarte plattelandsbewoners, onder meer voor onderzoek naar syfilis.

Merlan zet complotdenkers niet automatisch weg als malloten. Haar empathische benadering vormt misschien wel de belangrijkste kracht van het boek, hoewel ze het soms lastig heeft met figuren als Sidethorn, Conspiracy Granny en witte supremacisten.

‘Deep State’

Met de verkiezing van Trump in 2016 werd het complotdenken meer dan ooit deel van de mainstream, constateert ze. De machtigste man op aarde gebruikt zijn twitteraccount om complottheorieën te verspreiden, vooral over ‘Deep State’, een geheime regering die het Witte Huis probeert te ondermijnen. Tegelijkertijd verkrijgen samenzweringsdenkers die actief zijn op sociale media op ‘de golf van Trumps presidentschap’ ongekende nationale bekendheid.

Lees ook

‘We zijn in de VS omgeven door verzinsels’

Belangrijk voorbeeld is alt-right mediapersoonlijkheid Alex Jones die met zijn online InfoWars-show talloze complotverhalen verspreidde, met soms vergaande gevolgen in de dagelijkse werkelijkheid. Vanaf oktober 2016 vervult hij een sleutelrol bij de razendsnelle verspreiding van het verhaal dat hoge functionarissen van de Democratische partij een geheim pedofielennetwerk onderhouden met Hillary Clinton als spin in het web. Het complotverhaal lijkt in 2019 voor een deel te zijn ingehaald door de werkelijkheid, met de arrestatie van miljardair Jeffrey Epstein. Hij werd ervan verdacht jarenlang seks met minderjarige meisjes te hebben geregeld voor een netwerk van beroemdheden, met onder andere Bill Clinton in zijn adresboek.

Volgens de Pizzagate-theorie zou kindermisbruik zijn georganiseerd vanuit Comet Ping Pong, een pizzeria in Washington waar kinderen in een ondergronds gangenstelsel gevangen zouden worden gehouden. Daarbij wordt ook hun bloed gedronken, als onderdeel van satanische rituelen. Het is een verhaal dat – volgens experts niet toevallig – veel weg heeft van de eeuwenoude complottheorie van het bloedsprookje waarbij Joden het bloed zouden drinken van ontvoerde christelijke kinderen.

Geheim agent

Op 4 december 2016 besluit de 28-jarige Edgar Welch vanuit North Carolina af te reizen naar Washington om de kinderen te bevrijden. Met twee geladen geweren stormt hij de volle pizzeria binnen, op zoek naar het gangenstelsel. Hij vuurt drie geweersalvo’s af, alvorens te worden gearresteerd.

Vier maanden later, tijdens een openluchtmanifestatie van Pizzagate-onderzoekers in Washington, constateert Merlan dat de aanwezigen alleen maar verder gesterkt zijn in hun geloof. Een man met onafscheidelijke zonnebril op schreeuwt vanaf het podium onder welke voorwaarden kindermisbruikers zich nog kunnen overgeven. Intussen beschuldigen bezoekers elkaar ervan geheim agent te zijn. ‘Wat is je eindspel?’ schreeuwt een van hen. Dat zijn momenten dat het boek het meest tot leven komt. Helaas zoekt Merlan weinig complotdenkers thuis op. Daardoor kom je bijvoorbeeld weinig te weten over de sociale context van anti-vaxxers, die vaccinaties zien als complot van de farmaceutische industrie.

Alex Jones

Afsluitend filosofeert Merlan over de bestrijding van het samenzweringsdenken. Inperking van de vrijheid van meningsuiting op sociale media acht ze zowel zinloos als onwenselijk. ‘Hetzelfde internet dat vuilnis verspreidt, heeft ook regimes omvergeworpen, een megafoon gecreëerd voor gemarginaliseerde stemmen, onrecht blootgelegd, discussies aangewakkerd en machthebbers ter verantwoording geroepen’, schrijft ze. Er is simpelweg geen kant en klare oplossing om te voorkomen dat ‘nog een Edgard Welch een pizzeria binnenstormt’. Wel bestaat een directe link tussen het wantrouwen van de media en het complotdenken. Juist daarom moeten journalisten zo transparant mogelijk zijn over de wijze waarop ze informatie verzamelen en onderzoek doen. Het is de belangrijkste manier om tegenwicht te bieden aan internetpersoonlijkheden als Alex Jones en aan politici die garen spinnen bij een maatschappelijke atmosfeer waarbij niets zeker lijkt en iedere bron van informatie verdacht is. Daarbij brengt Merlan woorden in herinnering van Trump tijdens een van zijn weinige persconferenties aan het begin van zijn presidentschap in 2017. ‘Het publiek gelooft jullie mensen niet langer’, verklaart hij met een tevreden glimlach tegenover het aanwezige journaille. ‘Welnu, misschien had ik daar iets mee te maken.’