Culturele uitwisseling is nu niet aan Oekraïne besteed

Twee jaar geleden besloot Simonas Kairis, de toenmalige minister van cultuur in Litouwen, dat het geen pas meer had om de kerst te vieren met een uitvoering van de Notenkraker van Tsjaikovski in het nationale opera- en ballethuis. Litouwen steunt Oekraïne, een ‘mentale quarantaine’ tegen de Russische cultuur was daarom geboden. Een ander woord hiervoor, veelal gebezigd in academische kringen, is ‘culturele dekolonisatie’.

Eind vorig jaar dacht de huidige cultuurminister Šarūnas Birutis hier anders over. Hij is gesteld op de muziek van Tsjaikovski, en ziet geen reden voor een verbod. Een andere voormalige minister stelde in The New York Times: „We hebben tegen het Sovjetregime gestreden voor de vrijheid om dingen niet meer te verbieden.”

In Oekraïne zelf is het debat over culturele dekolonisatie heftiger. De gemeenteraad van Kiev vond het in 2024 nodig om uitvoeringen van Russische muziek en theater niet meer toe te laten. Ook voor Russische kunst en literatuur geldt een quarantaine. Monumenten voor de Russische dichter Poesjkin, die ooit alom te zien waren, zijn nu verwijderd.

Pogingen om de cultuur van vijandige mogendheden uit te bannen zijn niet ongebruikelijk. Tijdens de Eerste Wereldoorlog al werden in Engeland pogingen gedaan om uitvoeringen van Duitse muziek tegen te gaan. Er was zelfs een voorstel om Duitse piano’s door instrumenten van Britse makelij te vervangen. Hier is weinig van terechtgekomen. Te veel muziekliefhebbers waren tegen dergelijke maatregelen.

Oorlogspropaganda

Tijdens de Tweede Wereldoorlog gooide men het in het VK over een heel andere boeg. Toen speelde Dame Myra Hess met veel succes pianoconcerten van Mozart, Bach, en Beethoven in Londen, en dat terwijl de hoofdstad dagelijks werd gebombardeerd door de Luftwaffe. Hess, zelf Joods, had niets tegen de Duitse componisten. Hun muziek was niet alleen van Duitsland. Iedereen moest ervan kunnen genieten.

Diezelfde muziek werd tijdens het Derde Rijk in Duitsland gespeeld, met name op officiële gelegenheden zoals de verjaardag van de Führer. Dit om de superioriteit van de Duitse cultuur aan te tonen. Wilhelm Furtwängler, de beroemdste Duitse dirigent, twijfelde niet aan die superioriteit, maar hij was geen nazi. Prachtige muziek bracht mensen volgens hem in hogere sferen, ver verheven boven de dagelijkse politiek. Daarom weigerde hij zijn land te verlaten en bleef hij dirigeren, ook voor de verjaardag van Hitler.

Een verbod op kunst van hoog niveau leidt tot culturele vernauwing

Oorlogspropaganda is er meestal op gericht om de vijand te demoniseren. Voor de Japanse aanval op Pearl Harbor in December 1941, waren Hollywoodfilms zeer geliefd in Japan (en ook in Duitsland). Maar zodra Japan in oorlog was met de VS, golden Amerikanen als ‘duivels en beesten’, en dus waren Amerikaanse films, kunst, en literatuur nu uit den boze.

Is het dan nooit een goed idee om de kunst van een ander land uit te bannen? Beethoven, noch Wagner, waren verantwoordelijk voor Hitler, en Tsjaikovsky niet voor Poetin. Een verbod op kunst van hoog niveau leidt tot culturele vernauwing.

Cultureel imperium

En toch moeten we de Oekraïners misschien wat speling geven. De Britten liepen geen enkel gevaar om door de Duitse cultuur te worden gedomineerd, laat staan te worden geassimileerd. Voor Oekraïners ligt dit anders. Poetin gelooft in het idee van Rússkiy Mir, een Russisch cultureel imperium waarin landen in de periferie niet alleen moeten worden onderworpen aan het Kremlin, maar waarin hun kunst wordt gereduceerd tot folklore. Die doctrine is een directe bedreiging voor het voortbestaan van Oekraïne als een onafhankelijk land met een eigen taal en cultuur.

Tot voor kort spraken de meeste Oekraïners in de grote steden voornamelijk Russisch. Ook Zelensky sprak thuis Russisch. Poetin is verre van de enige Rus die denkt dat Oekraïners niet meer zijn dan een onderdeel van het Russische volk. Het doel van zijn „speciale militaire operatie” in Oekraïne is volgens Poetin dan ook de „hereniging van het Russische volk.” Litouwers, Esten, Letten, en zelfs Polen hebben reden om de omarming van Moeder Rusland te vrezen. Dit is in het verleden al ettelijke malen gebeurd.

Existentiële crisis

De term ‘culturele dekolonisatie’ roept wellicht een vergelijking op met voormalige Europese kolonies in Azië en Afrika, waar kleine elites inderdaad waren verengelst of verfranst. Meer voor de hand ligt een vergelijking met de Koreanen in het Japanse rijk tussen 1910 en 1945. Zij waren officieel geen koloniaal volk, maar geminachte tweederangs onderdanen van de Japanse keizer. Tegen het einde van het Japanse imperium werden Koreanen gedwongen om Japanse namen aan te nemen. Het onderwijs was in het Japans, en de Koreaanse taal werd veelal verboden.

Pas in de jaren negentig mocht men in Zuid-Korea weer hier en daar Japanse films zien en Japanse strips lezen

Na de oorlog vond ook in Korea – in het zuiden, en helemaal in het noorden – een culturele vernauwing plaats. Japanse kunst en literatuur werden uit het openbare leven verdreven. Pas in de jaren negentig van de vorige eeuw mocht men in Zuid-Korea weer hier en daar Japanse films zien, Japanse strips lezen, en naar Japanse popmuziek luisteren. Dit is natuurlijk een vorm van cultuurchauvinisme, je kunt het zelfs provinciale bekrompenheid noemen. Maar de Koreanen moesten ooit vechten om te overleven als volk met een eigen taal en cultuur. Gedwongen assimilatie bracht hen in een existentiële crisis.

Hetzelfde geldt nu voor de Oekraïners. Hun literatuur en kunst is diep met die van Rusland verweven. En de poging om Russische cultuur uit te bannen zal het universele humanisme in Oekraïne niet bevorderen. Maar de Oekraïners hebben nu wel iets anders aan hun hoofd. Ook zij moeten kampen voor het behoud van hun culturele en politieke onafhankelijkheid. Zodra die niet meer worden bedreigd kunnen ook Oekraïners weer genieten van Tsjaikovski en Dostojevski zonder angst voor hun zelfbehoud.

Lees ook

In Oekraïne is elke creatieve uiting een opgestoken middelvinger naar de Russen