Na een periode aan de macht kun je nog lang gezag en invloed doen gelden, zo leren Jacques Delors en Henry Kissinger, beiden eind 2023 overleden. Hun lange levens laten zich lezen in gelijkenis en contrast. Delors, een Franse katholiek die uitgroeide tot Europees politicus, stierf kort na Kerst, 98 jaar oud. Kissinger, de Duitse Jood die als 15-jarige met zijn ouders naar de Verenigde Staten vluchtte en gloreerde als Washingtons strateeg, overleed in november en werd honderd.
Twee tijdgenoten dus, beiden getekend door Europa’s tragische geschiedenis. Delors’ vader raakte in 1916 zwaargewond in de loopgraven van Verdun. De jonge Kissinger keerde in 1945 als Amerikaans soldaat terug in nazi-Duitsland. Hij was (zoals hij eens over De Gaulle schreef) „de zoon van een continent bedekt met ruïnes die getuigen van de feilbaarheid van de menselijke vooruitziendheid”.
Kissinger was nationaal veiligheidsadviseur en minister van Buitenlandse Zaken onder presidenten Nixon en Ford (1969-1977). Hij was dus al bijna vijftig jaar niet meer politiek actief. Toch hield hij een uniek aura als gezaghebbend auteur, goedbetaald spreker en informeel raadsman van de machtigen der aarde. Met Poetin had hij van 1999 tot 2021 een jaarlijks gesprek. President Xi bezocht hij nog vorig jaar. Kissinger vond zo de rol van orakel – een amorele, soms cryptische ziener die met historische kennis dieper in de toekomst peilde.
Na een Franse carrière bereikte Delors zijn top als voorzitter van de Europese Commissie (1985-1995). Ook hij was bij overlijden dus al bijna drie decennia van het politieke toneel. Hij hield nadien invloed met een eigen EU-denktank, een Brussels netwerk en welgekozen interventies in de media. Zo waarschuwde de Fransman, toen 94, bij aanvang van de Covid-pandemie voor het „dodelijk gevaar” van „de microbe” van egoïstisch nationalisme. Geen orakel dus, maar een rol als moreel geweten.
Beider langjarig gezag stoelde op wezenlijke successen. Toen Delors eind 1984 tot het hoogste Brusselse ambt werd geroepen, was het moment rijp om de ingedutte Europese Gemeenschap te vitaliseren. Dit deed de econoom en oud-vakbondsman met voorstellen voor de interne markt (1985) en een cruciaal rapport voor de euro (1989). Zulke ideeën presenteerde hij met tactische bescheidenheid aan de regeringsleiders: jullie beslissen dát het gebeurt, ik vertel je hóe het dan moet.
Als katholieke sociaal-democraat stond Delors in het midden van het toenmalige Europese partijpolitieke tweestromenlandschap – ook tussen de Frans socialist Mitterrand (1981-1995) en de Duits christen-democraat Kohl (1982-1998). Aanvankelijk had hij ook de steun van de de facto liberaal Margaret Thatcher (1979-1990). Het maakte hem effectief in synthese en compromis. Zo zorgde hij voor fondsen voor armere regio’s, ter begeleiding van de marktliberalisering.
Hardwerkend en intelligent, eerder technocraat dan politicus gemaakt voor de wildebeestenarena, maar met het inzicht zich met briljante medewerkers te omringen, zat Delors zo vol plannen dat het volgens zijn biograaf „de taak van zijn kabinetschef was om de voorzitter te vertellen welke van zijn laatste twintig ideeën echt zou kunnen werken”.
Ook Henry Kissinger kwam bovendrijven dankzij zijn intellect. In zijn werk draaide alles echter om één groot idee: vernietigende oorlogen vermijden vergt orde door machtsevenwicht. Wat hij als historicus opschreef in een proefschrift over de tijd na Napoleon, bracht hij als topadviseur in het Witte Huis in de praktijk. Zijn meesterzet was de befaamde ‘opening naar China’: Nixons ontmoeting met Mao in 1972. Kissinger zag in de Russisch-Chinese spanningen, toen China nog de kleine broer was, ruimte om voor Washington in de Koude Oorlog de overhand te verkrijgen.
Hoewel Kissingers toneel de ganse wereld werd, bleef hij bekommerd om het continent van zijn jeugd. Juist op realpolitieke grond meende hij dat Europa zich veel sterker van de VS moet emanciperen en in staat zijn voor de eigen veiligheid te zorgen.
„Waarom?”, vroeg Die Zeit hem in mei 2023 verbaasd. Kissinger: „Wanneer de Europese naties simpelweg tot helpers van de VS worden, kunnen ze geen eigen concepten en voorstellingen over hun rol in de wereld ontwikkelen. Maar alleen diegenen met zo’n eigen perspectief zullen ook bereid zijn offers te brengen.”
De toon van moreel geweten versus machtspolitiek orakel, maar in feite zeiden beide tijdgenoten iets gelijkaardigs: alleen in interne samenhang en kracht naar buiten ligt het antwoord op Europa’s neergang.