Guantanamo Bay:
al bijna 24 jaar buiten de rechtsorde

achtergrond

Guantánamo Bay De Verenigde Staten hebben maandag 11 van de laatste 26 gevangenen van Guantánamo Bay vrijgelaten. Zij zijn overgebracht naar Oman. Alle mannen hebben de Jemenitische nationaliteit en tegen geen van hen was een formele aanklacht ingediend in de twee decennia dat zij gevangen zaten.

Auteurs
Gepubliceerd op 7 januari 2025
Leestijd 7 minuten

Leeslijst

Zoom in

Bijna 24 jaar geleden, na de aanslagen van 11 september, bedacht de Amerikaanse regering een gevangenissysteem om de vijanden uit de ‘war on terror’ op te sluiten. Het werd een regime dat ver buiten de normale rechtsorde lag: de gevangenen werden als vijandige strijders behandeld, ze kregen geen toegang tot de Amerikaanse rechter en ze werden ondervraagd met martelmethoden. De omstreden oorlog is allang voorbij, maar de gevangenis is nog open en er zitten nog altijd gedetineerden zonder aanklacht.

Dit is de geschiedenis van Guantánamo Bay Detention Camp aan de hand van de lotgevallen van vijf gedetineerden.

De twintig eerste gevangenen

Gevangene 39
Naam: Ali Hamza Ahmad Suliman al-Bahlul
Geboren: 1969, in Al-Hudaydah, Jemen
Aangehouden: 15 december 2001
In Guantánamo Bay: 11 januari 2002
Verdenking VS: Zat in de top van Al-Qaida, zwoer een eed van trouw aan Osama Bin Laden persoonlijk en beheerde diens laptop

In fel-oranje overalls, blauwe mondkapjes en zwembrilletjes op en handboeien voor hun lichaam arriveerden de eerste twintig gedetineerden in de middag van 11 januari 2002 in Guantánamo Bay.

Ali Hamza Ahmad Suliman al-Bahlul is een van de mannen die bij de eerste groep hoorde en de laatste die nu nog in Guantánamo Bay zit.

Als lid van Al-Qaida en met een positie in de top van het netwerk wordt Al-Bahlul gezien als een ,,groot gevaar” voor de veiligheid van de Verenigde Staten. Hij had de leiding over de communicatie-afdeling van Al-Qaida en produceerde de propaganda van het netwerk.

Als hij op 15 december 2001 Pakistan probeert binnen te komen, wordt hij gearresteerd. Een kleine twee weken later wordt hij overgedragen aan de Amerikanen. Op 11 januari 2002 arriveert hij in Guantánamo Bay.

De militaire rechtbank waarvoor hij in 2008 moet verschijnen, erkent Al-Bahlul niet. Daarom zit hij zwijgend in de beklaagdenbank.

Tussen 11 januari 2001 en nu werden 780 mannen in Guantánamo Bay opgesloten. De overgrote meerderheid van de gedetineerden kreeg nooit een formele aanklacht. Van de 15 mannen die er nu nog gevangen zitten, zijn er negen aangeklaagd dan wel veroordeeld in een militaire procedure.

Zes van hen zitten er als ‘krijgsgevangenen’.

In de keuze voor de plaats is het principe van de gevangenis al besloten: de Amerikaanse legerbasis Guantánamo Bay ligt op Cuba, buiten het grondgebied van de Verenigde Staten. Zo konden de ‘krijgsgevangenen’ uit de War on Terror die president Bush op 20 september 2001 afkondigde, geen aanspraak maken op een proces in het Amerikaanse rechtssysteem. Een uitspraak van het Hooggerechtshof zou hen pas in 2008 het recht geven hun detentie aan te vechten voor een federale rechter.

Volgens de Amerikaanse grondwet mag niemand gevangen worden gehouden zonder voor de rechter te zijn gekomen. De regering-Bush stelde dat de Guantánamo-gedetineerden „vijandige buitenlanders” zijn, die om die reden geen proces kunnen eisen.

Onder de gevangenen bevonden zich geoefende en geharnaste strijders van extremistische moslimgroepen in Afghanistan. Maar er zaten ook veel evidente sukkelaars bij, sommige werden aangebracht door Afghaanse of Pakistaanse premiejagers.

Minderjarige gevangenen

Gevangene 930
Naam: Mohammed Ismail
Geboren: 1988 (?) in Doorbini, Afghanistan
Aangehouden: December 2001
In Guantánamo Bay: 7 februari 2002
Verdenking VS: Zou weet hebben van plannen om Amerikaanse troepen in Afghanistan aan te vallen

De Amerikaanse regering was er verlegen mee en probeerde het aantal op papier te drukken, maar in Guantánamo Bay zijn wel degelijk kinderen vastgezet als terroristen. In hun registratie staat vaak alleen een jaartal, via hun vader of hun oom worden ze aan Al-Qaida gelinkt.

Zelfs als je de definitie van het ministerie van Defensie aanhoudt (minderjarig=jonger dan 16 jaar) waren er zeker drie gevangenen kind.

Onder de 18 jaar waren het er zeker vijftien. Maar waarschijnlijk waren het er in werkelijkheid tientallen.

In het geval van de Afghaanse Mohammed Ismail lijkt het erop dat hij zich domweg op het verkeerde moment op de verkeerde plaats bevindt. Hij is waarschijnlijk dertien of veertien jaar als hij in Helmand een baantje zoekt als greppelgraver, maar soldaten hem oppakken en aan de Amerikanen uitleveren.

Hij zit bijna twee jaar gevangen in Guantánamo Bay. Op 29 januari 2004 wordt hij zonder veel omhaal teruggevlogen naar Afghanistan, onder het motto: “De gedetineerde heeft geen verdere informatiewaarde voor de VS en we hoeven hem niet meer te zien.”

Niet elke minderjarige gedetineerde is even onschuldig. Omar Khadr was vijftien of zestien toen hij na een vuurgevecht met Amerikaanse soldaten gevangen werd genomen.

Een van de belangrijkste vangsten uit de afgelopen twintig jaar is Khalid Shaikh Mohammed. Hij is een van de aangeklaagden die worden verdacht van directe betrokkenheid bij de aanslagen van 11 september 2001. Hen hangt de doodstraf boven het hoofd.

Gedetineerden die zijn aangeklaagd

Gevangene 10024
Naam: Khalid Shaikh Mohammed
Geboren: 14 april 1965, in Baluchistan, Pakistan
Aangehouden: 1 maart 2003
In Guantánamo Bay: 4 september 2006
Verdenking VS: Meesterbrein achter de aanslagen van 11 september 2001

Shaikh Mohammed geldt als de ‘nummer drie’ van Al-Qaida en zelfverklaard meesterbrein achter het plan om met gekaapte vliegtuigen doelwitten in de VS te vernietigen.

Hoewel, zelfverklaard? Shaikh Mohammed deed zijn bekentenissen na zogenaamde ‘enhanced interrogation’, een eufemisme voor vormen van marteling, zoals het uit de slaap houden en water boarding, uitgewerkt door twee Amerikaanse psychiaters en van een juridisch fiat voorzien door de regering-Bush.

Martelingen vonden doorgaans plaats in andere gevangenissen buiten de VS en buiten het zicht van de wereld. Guantánamo Bay is het topje van de ijsberg van een penitentiair systeem, dat was opgezet om informatie over mogelijke nieuwe terroristische aanslagen te verkrijgen.

Omgekomen in gevangenschap

Gevangene 693
Naam: Ali Abdullah Ahmed
Geboren: 1 augustus 1979, in Ibb, Jemen
Aangehouden: 28 maart 2002
In Guantánamo Bay: 19 juni 2002
Verdenking VS: Zou als midden- of hoger kaderlid van Al-Qaida klusjes hebben opgeknapt voor twee schoonzonen van Osama Bin Laden en terroristische activiteiten hebben ontplooid

Negen gedetineerden zijn gestorven toen ze opgesloten zaten in Guantánamo Bay. Zes van hen stierven door zelfdoding, zoals ook Ali Abdullah Ahmed.

Hij hing zichzelf op in zijn cel, waar hij ook wasgoed had gehangen om niet te snel ontdekt te worden door de bewakers. Dat hadden diezelfde dag nog twee andere gevangenen gedaan. Hun kennelijk gecoördineerde actie werd door een woordvoerder van het ministerie van Defensie aanvankelijk afgedaan als „beslist een goede publiciteitsstunt”.

Van meet af aan is er gediscussieerd, geprotesteerd en geprocedeerd over de oprekking van het rechtssysteem in de strijd tegen terrorisme, waarvan Guantánamo Bay het belangrijkste symbool is. Juist daarom wilde president Obama de gedetineerden overplaatsen en het complex sluiten.

Let op het woordgebruik. De VS hebben zo veel mogelijk de indruk willen vermijden dat de gevangenen in Guantánamo ten onrechte werden vastgehouden. Een enkeling werd ‘vrijgelaten’, de meesten ‘overgeplaatst’.

Degenen die uit de gevangenis zijn gelaten, werden steeds onder allerlei door de Amerikanen afgedwongen voorwaarden naar een ander land gebracht. Soms nog altijd als gevangenen, soms onder verscherpt toezicht.

Gevangenen die zijn overgeplaatst

Gevangene 323
Naam: Slimane Hadj Abderrahmane
Geboren: 5 augustus 1973 in Roskilde, Denemarken
Aangehouden: 16 december 2001
In Guantánamo Bay: 9 februari 2002
Verdenking VS: Sympathisant van Al-Qaida en lid van salafistische terreurorganisatie

Zo werd Slimane Hadj Abderrahmane, een Deens-Algerijnse sympathisant van Al-Qaida, overgeplaatst naar Denemarken, op voorwaarde dat de Deense overheid zou voorkomen dat hij ooit weer de wapens opnam voor de jihad.

Toen hij opdook aan de zijde van een groep strijders die in Syrië president Assad bevocht, waren de Amerikaanse autoriteiten not amused. Abderrahmane zou in 2013 in Syrië zijn gesneuveld.

Zo’n 600 gedetineerden verlieten Guantánamo Bay tijdens de ambtstermijn van George W. Bush, de president die er 780 ‘buitenlandse strijders’ had laten opsluiten.

Obama wilde van de laatste paar honderd af. Maar zijn retoriek strandde op de politieke realiteit.

Naar de VS halen lukte hem niet. Zelfs leiders van zijn Democratische Partij zeiden: ‘Wij willen ze hier niet’ – zo onwenselijk was het om Guantánamo-gedetineerden naar Amerikaans grondgebied over te brengen en ze zo toegang te verlenen tot het rechtssysteem.

Om ze over te plaatsen had Obama de medewerking van andere landen nodig. Nederland, bijvoorbeeld, weigerde gevangenen op te nemen.

Zo zitten nog altijd 15 mannen in Guantánamo Bay vast. Twaalf die zijn aangeklaagd of veroordeeld en drie die in een levenslange schemerzone zitten die ‘gevangen op grond van het oorlogsrecht’ heet.

President Biden had aangekondigd het detentiecomplex te willen sluiten. Dat is niet gelukt. Op de valreep van zijn ambtstermijn, op 6 januari 2025, kondigde het ministerie van Defensie aan dat elf Jemenitische gedetineerden zijn overgeleverd aan de regering van Oman.