Het fabrieksfotoboek: getuige van een verdwijnende wereld

Door de coronapandemie lag de fotografiepraktijk van Bart Sorgedrager ruim twee jaar zo goed als stil. Een geluk bij een ongeluk, zegt de fotograaf. Eindelijk had hij tijd, ook door een subsidie van het Prins Bernhardfonds, voor het boek dat hij al lange tijd wilde maken: een internationale geschiedenis van het - fabrieksfotoboek. Volgende maand verschijnt Factory Photobooks bij een Britse uitgeverij, met bijdragen van diverse gerenommeerde onderzoekers.

Sorgedrager (62) is kenner, verzamelaar én maker van bedrijfspublicaties. De afgelopen decennia heeft hij kasten vol boeken met -industriële fotografie verzameld – om van te leren en ter inspiratie.

Hij toont het oudste boek uit zijn verzameling, een van de eerst verschenen bedrijfs-fotoboeken: een groot formaat platenalbum uit 1890 van een Duitse producent van kanonnen en ander oorlogsmateriaal, Grusonwerk in Maagdenburg.

Het fabrieksfotoboek is een genre dat er bekaaid afkomt in fotografie-geschiedenissen, zegt Sorgedrager. Deels komt dat omdat van veel bedrijfsfotoboeken niet bekend is wie de fotografen zijn. Maar als je goed zoekt, zegt hij, blijkt dat tal van bekende fotografen zulke (goed betaalde) opdrachten hebben uit-gevoerd. In Nederland fotografeerde straat-fotograaf Ed van der Elsken bijvoorbeeld het Philips NatLab.

De boeken dienden bijna altijd een commercieel doel. Door het productieproces, de fabriek en haar werknemers te tonen, gaven bedrijven een visitekaartje af: kijk eens hoe zorgvuldig wij te werk gaan, wat een mooi en welvarend bedrijf wij zijn, hoe fraai onze producten.

In de jaren zestig verdween het fabrieks-fotoboek. Rokende schoorstenen stonden niet langer symbool voor vooruitgang. Fabrieks-arbeid daalde in aanzien (en werd werk voor ‘gastarbeiders’), en onder invloed van Amerikaanse marketinginzichten verschoof de aandacht bij bedrijfspromotie van het maak-proces naar de afnemers van de producten.

In de jaren negentig leefde de industriële fotografie weer enigszins op. Maar de intentie van het fabrieksfotoboek was veranderd: de boeken dienden voortaan om een verdwijnend productieproces vast te leggen.

Geduld en concentratie

Sorgedrager is zelf maker van twaalf bedrijfsfotoboeken. Als hij in de krant berichten las over bedrijven die de productie gingen ‘outsourcen’ naar een lagelonenland, klopte hij bij de directie aan met een plan voor een afscheidsboek. Regelmatig resulteerde dat in opdrachten.

Met zijn analoge 4×5 platencamera op -statief – een manier van fotografie die geduld en concentratie vergt – maakte hij opnamen van het interieur, het productieproces en de werknemers. Zo heeft hij verdwijnende fabrieken in onder meer pindakaas, sigaren, buizen en kabels vereeuwigd. En daarnaast ook de verdwijnende interieurs van de ondergrondse verdedigingswerken die tijdens de Koude Oorlog in Nederland werden gebouwd, een uit de vaart genomen veerdienst, kleine garage-bedrijven en ontmoetingsplekken voor seks.

Boeken die inzicht bieden in productieprocessen zijn nuttig, zegt Sorgedrager. Zeker voor de generatie die opgroeit achter een scherm. „Veel jongeren hebben geen idee hoe een kabel of pindakaas wordt geproduceerd, hoe een garagebedrijf of bordeel eruitziet. Zo dus.”

In het laatste hoofdstuk van Factory Photobook plaatst de Britse fotografieonderzoeker Gerry Badger de boeken van Sorgedrager in een internationaal kader. Hij noemt ze memento mori: getuigenissen van iets dat was.

Voor het Magazine maakte Sorgedrager een selectie uit zijn interieurfoto’s van bedrijven. Hoewel de onderwerpen en de verhalen die hij vertelde sterk van elkaar verschillen, herkent hij wel een handschrift, zegt hij. „Een schrift dat ik leerde schrijven op de lijntjes van het matglas van mijn technische camera.”

Bart Sorgedrager: Factory Photobooks - verschijnt in mei. Zie: rrbphotobooks.com en bartsorgedrager.com