In één week tijd is de militaire kaart van Syrië hertekend: het Assad-regime wankelt

In één week tijd is de militaire kaart van Syrië hertekend. Sinds de islamitische groepering Hayat Tahrir al-Sham (HTS) afgelopen week aan haar bliksemoffensief begon, hebben Syrische rebellen van HTS en andere facties zowel de steden Aleppo als Hama ingenomen en zijn ze begonnen aan de belegering van Homs. Als die stad valt, ligt de weg naar Damascus open.

Niet eerder veroverden Syrische rebellen in zo’n korte tijd zo veel grondgebied op president Bashar al-Assad. Het leidt tot paniek in de gelederen van zijn regime en grote vragen bij Assads bondgenoten Iran en Rusland, die noch de capaciteit noch de wil lijken te hebben om Assad op dezelfde wijze te redden als eerder in de oorlog. Ondertussen verkondigt HTS-leider Abu Mohammed al-Jolani op CNN alvast zijn visie over de toekomst van Syrië.

1Wat is de actuele militaire situatie in Syrië?

Frontlinies bewegen razendsnel en veel informatie valt niet te verifiëren, maar vrijdagavond lijkt de situatie als volgt: Na de inname van Aleppo afgelopen zaterdag en van Hama op donderdag belegeren de rebellen de stad Homs. Er zijn berichten dat het regime zich ook hier terugtrekt, maar dat wordt tegengesproken door het Syrische ministerie van Defensie, aldus persbureau AFP vrijdagavond.

Homs is zeer strategisch gelegen. Ten westen liggen de kustgebieden waar van oudsher veel Assad-aanhangers wonen en Russische militaire lucht- en marinebasissen liggen. Ten oosten ligt één van de weinige wegen door de woestijn waarlangs het regime en pro-Iraanse milities versterkingen zouden kunnen aanleveren vanuit het noordoosten. Als de rebellen de stad innemen, worden deze cruciale routes afgeknepen en ligt de weg naar Damascus open.

Uit het noordoosten komen inderdaad berichten dat het regime troepen richting Homs stuurt. Als gevolg zou de noordoostelijke stad Deir ez-Zor zijn overgedragen aan de SDF, een verbond van door de Koerdische YPG gedomineerde milities, dat vaker manoeuvres afstemt met het regime. Zo zou de SDF ook zijn opgerukt richting een militair vliegveld ten oosten van Aleppo dat de rebellen hebben ingenomen. Daar vechten zij tegen door Turkije gesteunde rebellen van de SNA.

Intussen ontvlamt ook het zuiden van Syrië. Rondom de stad Daraa lijken rebellen snel terrein te boeken ten opzichte van het regime. Uit de stad Sweida, waar veel druzen wonen, komen beelden naar buiten van rebellen die overheidskantoren bestormen en gevangenissen bevrijden. Het laat zien dat Assad niet alleen gehaat is door soennitische islamisten, maar ook door de minderheden die het regime beweert te beschermen.

2Is dit het begin van het einde van het Assad-regime?

Ook in de beginjaren van de oorlog die volgde op de Syrische opstand van 2011 leek Assads lot aan een zijden draad te hangen. Zijn voorspelde val bleef toen uit, maar dit keer staat Assad er om een meerdere redenen nóg slechter voor.

Zo is het moreel in het leger van het regime erg laag en heerst er ook in Assads traditionele achterban grote onvrede. Kijk bijvoorbeeld naar de Alawieten, de minderheid waar het regime zelf uit voortkomt. Toen in 2011 de opstand uitbrak, trokken zij massaal ten strijde om Assad te verdedigen, maar dit keer vluchten tienduizenden van hen vanuit Homs in de richting van de Alawitische kustgebieden. Het is onwaarschijnlijk dat zij zich vanuit daar nog bij de strijd gaan voegen. Juist voor loyalisten die eerder hun zonen hebben opgeofferd voor Assad is het niet te verkroppen dat het regime zich nu zo snel terugtrekt.

Bovendien heeft Assad weinig te bieden. Het regime draait na dertien jaar conflict op een oorlogseconomie vol drugshandel en afpersing. Van dienstverlening door de overheid is nauwelijks sprake. Juist op dit punt bieden de rebellen een alternatief: de islamisten van HTS slaagden er in Idlib in een relatief functioneel bestuur op te tuigen.

Op X verschenen zaterdagavond al de eerste tweets van loyalisten van het regime die van kamp leken te wisselen – die overigens meteen weer werden verwijderd. Het getuigt vooral van opportunisme. Speculaties over een paleiscoup of een interne wisseling van de wacht die tot een bestand met de rebellen kan leiden, lijken ongegrond. Assad zal vechten, vluchten of vallen. Wat het wordt, hangt bovenal af van zijn bondgenoten.

3Wat is de rol van buitenlandse machten?

Assads belangrijkste bondgenoten, Rusland en Iran, lijken noch de wil noch de capaciteit te hebben om de dictator koste wat het kost in het zadel te houden. Moskou hecht weliswaar zeer aan haar belangrijkste uitvalsbasis in het Midden-Oosten, maar de oorlog in Oekraïne gaat voor. Bovendien stoort het Kremlin zich mateloos aan de koppigheid van Assad, die ondanks Russisch aandringen al jaren weigert een deal te sluiten met Turkije om zo zijn positie veiliger te stellen.

Een beschadigd portret van de Syrische president Bashar al-Assad in Hama, een dag nadat rebellen de Syrische stad in het centraal-westen hadden ingenomen.

Momenteel heeft Rusland geen plan om Assad te redden en zolang het Syrische leger zijn posities blijft opgeven, ziet het daar ook weinig reden toe, bericht Bloomberg vrijdag op basis van een anonieme bron dichtbij het Kremlin. Diezelfde dag riep Moskou haar burgers op om Syrië te verlaten.

Teheran liet vrijdag weten meer drones, raketten en militaire adviseurs naar Syrië te sturen, maar Irans opties zijn beperkt. Een te vergaand militair ingrijpen is vragen om klappen van aankomend president Trump van de VS. Bovendien is Hezbollah verzwakt door Israël en is het nog maar de vraag in hoeverre pro-Iraanse milities in Irak zich in de strijd zullen mengen. Enkele facties doen dit al jaren en zullen Assad best willen helpen, maar de Iraakse regering zit niet te wachten op een grootschalige mobilisatie die Irak een nieuwe oorlog kan intrekken.

Ondertussen is Turkije de lachende derde. President Erdogan deed recent nog een handreiking naar Assad om de banden aan te halen, maar daar ging het regime alsmaar niet op in. Dat leidde tot zoveel frustratie in Ankara dat Erdogan de door Turkije getrainde SNA-rebellen aan het offensief liet deelnemen en, zo speculeren analisten, eerdere weerstand tegen de plannen van HTS staakte.

Ankara ziet zijn kans vooral schoon om de SNA te mobiliseren tegen Koerdische militanten. Daarnaast hopen de Turken dat de verdrijving van het regime ruimte schept voor de terugkeer van vluchtelingen. Vrijdagmiddag zei Erdogan dat hij hoopt dat de rebellen ongehinderd doorstoten naar Damascus en maakte nog een sneer naar Assad. „We hadden hem nog gebeld”, zei Erdogan. „Maar daar kwam geen positief antwoord op.”

4Hoe reageren burgers op de komst van HTS?

Uit door de rebellen veroverde gebieden verschijnen veel beelden van opluchting onder de bevolking. Politieke gevangenen worden bevrijd, standbeelden van de Assad-familie omvergeworpen en mensen gaan juichend de straat op. Maar de meesten juichen in de eerste plaats om het vertrek van het gehate regime – niet per se om de komst van HTS.

Opvallend was het verschil tussen de reacties in Aleppo en Hama. In die laatste conservatief-soennitische stad stonden mensen te dansen op straat na de komst van de islamistische rebellen. In Aleppo reageerde men voorzichtiger. Die stad telt dan ook meer minderheden zoals Koerden en christenen, die doorgaans huiveriger zijn over wat een HTS-bewind voor hen kan betekenen.

HTS probeert de angsten te temperen. Diens leider Abu Mohammed al-Jolani verscheen woensdag voor de citadel van Aleppo en deed er verzoenende uitspraken richting minderheden. Na de inname van Hama deed hij een zoveelste oproep aan zijn strijders om geen wraak te nemen tegen regime-aanhangers. En in de stad Salamiyah ging HTS in gesprek met de ismaïlitische minderheid (een stroming binnen het sjiisme) om te onderhandelen over het vertrek van regimetroepen.

Deze signalen zijn belangrijk, maar ook onderdeel van een charmeoffensief. Het is nog veel te vroeg om te beoordelen of Jolani zijn uitspraken ook in de praktijk zal brengen. Bovendien is de vraag in hoeverre hij zijn troepen in het gareel kan houden: veel rebellen vechten immers tegen een regime dat hun eigen familieleden heeft gedood of verdreven.

5Waar staat HTS voor en wat is de groep van plan met Syrië?

Hayat Tahrir al-Sham werd in 2017 opgericht nadat Jolani zijn loyaliteit aan Al-Qaida opzegde. In de jaren daarna trok HTS ten strijde tegen jihadistische groeperingen en richtte de groepering in de noordwestelijke provincie Idlib de zogeheten Verlossingsregering op. Deze ideologische omslag en de focus op besturen heeft HTS sterk veranderd, zeggen academici die Idlib recent bezochten tegen NRC. De beweging valt volgens hen niet meer als jihadistisch te bestempelen, al is ze nog wel zeer conservatief en bovendien autoritair.

Donderdag schoof Jolani aan voor een interview met CNN, dat als eerste Westerse medium Aleppo wist te bereiken. Daarin zei de rebellenleider dat HTS slechts een middel is om Assad te verslaan en hintte hij erop dat de groepering zich in de toekomst zal ontbinden om plaats te maken voor civiel bestuur. Hoe dat bestuur er precies uit zal komen te zien, of wat de plaats van islamitische wetgeving erin zal zijn, bleef in het midden. Jolani pleitte alleen voor sterke instituties en „een juridisch kader dat de rechten van iedereen beschermt.” Ook zei hij Syrië opnieuw te willen opbouwen en benadrukte hij dat de val van het regime kan leiden tot de terugkeer van vluchtelingen.

Ook dit is een charmeoffensief, zij het ditmaal gericht aan het Westen. Toch berust het beeld dat Jolani CNN voorhield niet enkel op lege woorden. In Idlib heeft Jolani al laten zien dat hij instituties kan opbouwen, met ngo’s om tafel kan en bereid is een zekere autonomie over te dragen aan een civiele regering. Maar in een homogene en conservatieve provincie als Idlib is dat voor een islamist als Jolani een stuk makkelijker dan in een divers land als Syrië.

Correctie (9 december 2024): In een eerdere versie van dit artikel stond in de graphic dat 30 november 2024 een zondag was. Dit was echter een zaterdag en is aangepast in de graphic.