Journalist Marcia Luyten zoekt naar recepten om de democratie te versterken

Het is jammer dat Kiezen voor democratie van Marcia Luyten niet een paar weken eerder is verschenen. Dan had het voor de hand gelegen het samen te bespreken met De domheid regeert van Sander Schimmelpenninck, dat al wat langer in de boekwinkels ligt. Beide journalisten maken namelijk in grote lijnen dezelfde analyse. Al springen ook de verschillen in het oog, vooral in toon.

De democratie wordt bedreigd, stelt ook Luyten, net als Schimmelpenninck columnist van de Volkskrant. Dit jaar ging een recordaantal mensen naar de stembus – ongeveer de helft van de wereldbevolking – maar overal zijn populisten en autocraten in opkomst. ‘Het massaalste verkiezingsjaar ooit zal daardoor de geschiedenis ingaan als het jaar dat de vrije wereld begon te wankelen: in alle westerse landen groeit de aanhang van politici en partijen die de democratie willen gebruiken om diezelfde democratie uit te kleden’, schrijft Luyten. Ze roept het wat minder hard dan Schimmelpenninck, maar duidelijk is: ook zij bevindt zich aan de linkerkant van het politieke spectrum, en het gevaar komt van radicaal en populistisch rechts.

Luyten, die eerder boeken schreef over uiteenlopende onderwerpen als Afrika, Limburg en Máxima Zorreguieta, vertelt in dit essay van ruim honderd pagina’s hoe ze eind vorige eeuw een promotieplek kreeg om onderzoek te doen naar de gevolgen van internet voor de democratie. ‘Mijn veronderstelling was dat iedereen die waar ook ter wereld was aangesloten op het net op elk moment kon beschikken over alle mogelijke feiten. En als de waarheid te allen tijde openbaar en voorhanden was, zou de democratie dan niet floreren als nooit tevoren? Little did I know. Little did we know.’

Want sociale media hebben het speelveld van de democratie ingrijpend veranderd. De grote bedrijven achter die sociale media hebben slechts één belang: winstmaximalisatie. Algoritmen zijn daarom zo afgesteld dat ze de aandacht van hun gebruikers zo lang mogelijk vasthouden. Dat gaat het beste met berichten die ophef wekken en inspelen op onderbuikgevoelens: het soort berichten dat de boodschap van populisten versterkt. Of die berichten kloppen is daarbij van ondergeschikt belang. Desinformatie tiert dan ook welig. Wat ook weer in het voordeel werkt van populisten.

Strengere regels

Tot zo ver lopen de analyses van Schimmelpenninck en Luyten synchroon. Beiden pleiten daarom voor strengere regels voor sociale media, bijvoorbeeld door ze te verplichten desinformatie te verwijderen. Maar Luyten doet ook suggesties om het democratische besluitvormingsproces zo te hervormen dat het polarisatie minder in de hand werkt. Ze wijst bijvoorbeeld op de Franse wiskundige en verlichtingsfilosoof Nicolas de Condorcet (1743-1794) die een kiesmethode ontwierp die bekendstaat als preferentieel stemmen, Daarbij stemmen kiezers niet op één kandidaat, maar kennen een rangorde toe aan alle kandidaten. ‘Het werkt een beetje als een stoelendans: als alle eerste keuzes zijn geteld, verdwijnt de kandidaat met de minste stemmen. De kiezers van de afgevallen kandidaat geven nu hun stem aan de tweede kandidaat op hun lijst. Opnieuw verlaat de kandidaat met de minste stemmen de strijd. De stem van kiezers wier twee bovenste kandidaten afgevallen zijn, gaat naar hun derde keus, enzovoort, tot er een winnaar is met een absolute meerderheid.’ In 2013 werd in Minneapolis op deze wijze een nieuwe burgemeester gekozen. De kandidaten waren buitengewoon aardig voor elkaar, waarschijnlijk omdat ze er belang bij hadden ook stemmen binnen te slepen van burgers die een andere kandidaat op één hadden gezet.

Luyten wijst ook op positieve ervaringen die er in het buitenland en op lokaal niveau zijn met zogeheten ‘burgerberaden’. Een willekeurig gekozen maar representatief samengestelde groep burgers wordt bij elkaar gezet om een geïnformeerde discussie te voeren over beleid – ze krijgen bijvoorbeeld wel hulp van deskundigen. De Belgische schrijver David Van Reybrouck pleitte daar in 2013 voor in Tegen verkiezingen. Voordeel van zo’n beraad: minder polarisatie en meer langetermijndenken.

Steunen van de pers

Verder pleit Luyten voor het weerbaar maken van de democratie door te investeren in onderwijs en het steunen van de vrije pers. Laten dat nou net zaken zijn waar de populisten die het nu steeds meer voor het zeggen krijgen niet zo veel belang aan hechten. De grote, onbeantwoorde vraag blijft dan ook: wie gaat de democratie nu sterker maken? Luyten wijdt veel woorden aan de VS, waar Big Tech in de persoon van X-baas Elon Musk zojuist is toegetreden tot het centrum van de macht. Van Amerika moeten we het voorlopig dus niet hebben.

Het grootste verschil tussen Sander Schimmelpenninck en Marcia Luyten is de toon. De eerste prikkelt en provoceert door te fulmineren tegen wat hij noemt ‘domrechts’. Mijn kritiek was daarom dat hij waarschijnlijk alleen gehoor vindt bij gelijkgestemden, en niet het redelijke midden bereikt waar hij zich ook op zegt te richten. Terwijl dat redelijke midden onontbeerlijk is om te komen tot maatregelen die democratie weerbaarder maken tegen politici die rechtsstaat willen ontmantelen. Wie zich heeft laten afschrikken door de luide toon van Schimmelpenninck krijgt een nieuwe kans tot bezinning met dit ingetogen maar dringende essay van Marcia Luyten.

Lees ook

Zo kan de radicaal-rechtse revolte (misschien) gestopt worden