‘Literatuur houdt de herinnering levend’

‘Dit boek, Maus van Art Spiegelman, sloeg bij de eerste keer lezen in als een bom. Het was het eerste boek waarbij ik ooit moest huilen. Mijn vader had het gekocht, als gesigneerd exemplaar na een lezing – ik moet toen een jaar of veertien of vijftien zijn geweest. Nog steeds vind ik het een literair én artistiek meesterwerk.

In Maus beschrijft Art Spiegelman het verhaal van zijn vader die de Holocaust overleefde. Het is een graphic novel, waarbij de mensen als dieren zijn afgebeeld: Joodse mensen als muizen, Duitsers als katten. Uiteindelijk is het ook een heel intiem verhaal, omdat Spiegelman zijn eigen zoektocht naar de band met zijn vader centraal stelt. Het begint met Art Spiegelman zelf, de hoofdpersoon, die op bezoek gaat bij zijn vader Vladek en hem laat vertellen over zijn geschiedenis.

De Holocaust is iets overweldigend groots; de vraag is dus hoe je zoiets vertaalt naar een persoonlijk verhaal zonder daarbij die enormiteit kwijt te raken. Dat doet Maus door de persoonlijke geschiedenis van Vladek te combineren met het verbeelden van Joden als muizen die er allemaal hetzelfde uitzien. Zijn verhaal is niet uniek.

Het verbeelden van mensen als dieren kan gevaarlijk zijn: diersoorten als etnische of religieuze groepen neerzetten is onlosmakelijk verbonden aan fascistische ideeën die sommigen als inherent superieur zien aan anderen. Disney-films gebruiken dit vaak zonder dat we erbij stilstaan, maar Spiegelman zet die verbeelding juist op de voorgrond.

De boodschap zit niet altijd aan de oppervlakte, dat probeer ik altijd als docent Mediawetenschappen aan mijn studenten mee te geven. Juist ogenschijnlijk onschuldige kinderverhalen kunnen een sterke politieke boodschap uitdragen. Dat betekent niet dat je ze niet moet kunnen consumeren of er van kunt genieten. Ik verbied mijn kinderen niet The Lion King te kijken, maar er zit wél een sterke fascistische ondertoon in de film waarbij de vijand alle identiteit ontnomen wordt en hij buitengesloten wordt. Ik vind bewustwording daarvan wel belangrijk.

In Maus zijn mensen ook afgebeeld als dieren. Dat zou je kunnen zien als een soort ontnemen van identiteit: in Polen is Maus niet goed ontvangen, omdat Spiegelman de Polen heeft afgebeeld als varkens. Maar Spiegelman stelt de keuze om mensen als dieren af te beelden voortdurend ter discussie, zodat we ons als lezers bewust worden van de manieren waarop dehumanisering werkt. Wie daar aanstoot aan neemt, heeft het boek niet of niet goed gelezen.

De herlezing die ik nu heb gedaan voor dit gesprek, is zeker niet de eerste keer. De boodschap in het boek blijft relevant. De maatschappelijke angst voor gewelddadig fascisme en de gevolgen daarvan is nu niet weg – op een bepaalde manier zijn er nu meer redenen voor gegronde angst dan ooit. Er is een rol voor literatuur, en natuurlijk andere cultuurproducten, weggelegd om herinneringen levend te houden.

Nog één ding over stripverhalen. Stripboeken hebben geen goede reputatie, ze hebben altijd te maken met scepsis. Ik denk dat Maus heel goed laat zien waarom dat onterecht is.