Longpatholoog Danielle Cohen waarschuwt voor de gevaren van vapen: ‘Als roken niet bestond, had ik geen baan’

Danielle Cohen (41) trekt haar witte doktersjas vast aan, eronder een wit T-shirt, spijkerbroek en cowboylaarzen. Het is vrijdagmiddag en ze is op haar vroegere middelbare school, het Rijnlands Lyceum in Oegstgeest. Klas 4-vwo heeft het laatste uur geen scheikunde, maar een gastles van haar. Ze is longpatholoog in het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) en ze komt deze 15-jarigen vertellen waarom ze woedend is. Boos op de tabaksindustrie. De industrie die erin geslaagd is het dalende percentage rokende jongeren van een aanvankelijke daling in 2015 weer op te krikken naar 18,1 procent in 2024. Hoe? Door een aanlokkelijk alternatief voor de sigaret te verzinnen: de vape.

De eenvoudigste vape (of e-sigaret) is een langwerpig, hard plastic staafje met een mondstuk, verwarmingselement en onderin een vloeistof met nicotine. Op de site van E-smokey, een winkel voor elektrische sigaretten, wordt de „beginnende damper” aangeraden te inhaleren met de DL-techniek, direct lung, of de MTL-methode, mouth, throat, lung. „Hard hijsen, vergelijkbaar met een astma-inhaler.” De nicotine – net zo verslavend als cocaïne en heroïne – wordt niet verbrand zoals in de sigaret, maar verwarmd en verdampt. Een „instapmodel” als de Elf Bar of Crystal kost 5,95 euro voor 600 puffs en bevat net zoveel nicotine als één à twee pakjes sigaretten.

Ja, iedereen in de klas weet wat vapen is. En nee, niemand doet het. Rookt er iemand?, vraagt Danielle Cohen. Ook niet. Wel veel vingers omhoog van kinderen met grootouders die roken, met ouders die het doen of deden of die „liegen dat ze zijn gestopt”. Eén zegt: „Mijn opa en oma hebben allebei longkanker.” Een ander zegt dat ze haar oma alleen maar ziek heeft gekend. Kennen ze kinderen die vapen? Schoorvoetend vertelt een jongen over een teamgenoot die altijd tijdens de voetbalwedstrijd naar de kant gaat om een trekje te nemen. „Het lijkt wel of hij móét.” Een ander vraagt na de les hoe hij zijn jongere broertje kan helpen stoppen. Sinds zijn ouders een vape op zijn kamer vonden is het ruzie thuis.

Langer dan het lesuur lang is, praat Danielle Cohen over hoe snel ingeademde nicotine het brein bereikt (zeven seconden) en hoe lekker het puberbrein het shotje dopamine vindt dat volgt. Los van het hoesten en de keelpijn, het verlies van conditie en concentratie en al het geld dat ook verdampt, is vooral die verslaving schadelijk. „Je hersenen raken onherstelbaar aangetast.” Eén vape helemaal opgebruiken en je bént verslaafd, zegt ze. En dat is wat haar boos maakt. „Voor de tabaksindustrie is de tiener de ideale klant.” De jongsten worden verleid met vapes in alle kleuren en smaakjes en eenmaal verslaafd stapt 70 procent van de vapende kinderen zo rond het einde van de middelbare school over op de klassieke sigaret, volgens het Trimbos- instituut. Twee tot drie keer duurder, maar minder kinderachtig.

Een paar weken eerder peuterden we op haar werkkamer in het Leidse ziekenhuis een rood, raar soort fluitje uit de kartonnen verpakking. Penetrant chemisch geurtje, watermelon ice.

Wat is dit? Een vape? Een navulling?

Danielle Cohen bekijkt het apparaatje van alle kanten. „Weet je, ik heb het zelf nog nooit gedaan.” Dan haalt ze ergens een dopje vanaf en komt er een tuitje tevoorschijn: „Ja hoor, dit is een wegwerp-vape. Dit is wat alle kinderen gebruiken. Je hebt ook oplaadbare en hervulbare e-sigaretten, maar geen tiener die dat koopt. Deze gooi je weg als-ie leeg is, met lithium-batterij en al.”

Vapes met smaakjes zijn toch verboden sinds 2023?

„Ja, maar je kunt ze gewoon in de winkel kopen, helaas, en dealers zijn overal. Vapes verkopen aan minderjarigen mag ook niet, maar het gebeurt.” Dit merk, Crystal Bar, wordt in China gemaakt, zegt ze, in Shenzhen. „Het ziet eruit als speelgoed, heel onschuldig. De damp die je inademt is zacht en zoet, maar je krijgt een enorme klap nicotine binnen.”

Je zegt dat je boos bent op de tabaksindustrie, dat is Philip Morris, British American Tobacco. Maar die maken die vapes toch niet?

„Nee, maar ik versta onder tabaksindustrie iedereen die nicotine verkoopt en een businessmodel van verslaving hanteert.”

Die tabaksindustrie heeft er met Danielle Cohen een vijand bij. In oktober 2023 bedacht ze met collega Frank Borm ‘Vapen #jouwkeuze’, een lesprogramma voor groep 8 basisschool en de eerste klassen middelbare school. Hij is longarts, zij patholoog met als specialisatie hoofd-, hals- en longkanker, en samen hadden ze eerder een subsidie ontvangen om onderzoek te doen naar liquid biopses: een methode om tumor-DNA aan te tonen in een heel klein beetje bloed of vocht. „Hoog technologisch onderzoek, heel fancy, maar het voelde steeds vreemder en niet meer oké om zoveel geld en tijd en breinkracht in te zetten aan de behandelkant, terwijl er aan de voorkant steeds meer nieuwe patiënten bij komen.”

Van longkanker kénnen we de oorzaak, maar nemen hem niet weg

Zeventig, tachtig procent van wat ze dagelijks doet, zegt ze, is veroorzaakt door roken. „It blows your mind, maar ik had geen baan als roken niet bestond.” En dat geldt voor meer artsen in het ziekenhuis. Niet alleen bij oncologie zien ze de gevolgen van roken, maar ook bij specialismen waar je het minder verwacht. De plastisch chirurg die wonden slecht ziet genezen, de vaatchirurg die benen afzet, de oogarts die mensen blind ziet raken. „Mensen vroegen me vaak of ik het niet irritant vind de hele dag bezig te zijn met iets wat mensen zichzelf aandoen. Tot die vraag moest ik me verhouden.”

Ze ging zich inlezen over nicotine, roken, verslaving, ze volgde de anti-rooklobby van longartsen Wanda de Kanter en Pauline Dekker. Ze weet nu dat vrijwel alle rokers verslaafd raakten als tiener. „13,14,15 is de key leeftijd.” Haar conclusie is: „Dit gaat niet over schuld, dit gaat over slachtofferschap. Mensen worden verslaafd gemáákt.” En dat begint op een leeftijd dat het brein gericht is op kicks en dopamine, en niet op regulatie of controle. „Dat maakt van tieners de kwetsbaarste groep voor een verslaving. De nicotine is het verdienmodel, die móet erin, maakt niet uit hoe.” Mag het niet meer worden gerookt, dan wordt het verdampt of verhit of verkocht als snus – een soort theezakje voor op het tandvlees.

Frank Borm en zij besloten in oktober 2023 een deel van hun onderzoeksbeurs in te zetten voor preventie. Lespakketten maken en dan met dokters de scholen langs om kinderen de „harde feiten over vapen” te vertellen. Ze vroeg haar moeder erbij, gepensioneerd arts en echoscopist. Haar vader en zusje, farmacoloog en kinderlongarts, deden ook mee.

Binnen een maand „explodeerde” hun preventieplan. Duizenden docenten bestelden het lespakket, media doken erbovenop, 750 dokters boden zich aan om ook gastlessen te geven. Rutger Bregman, auteur van De meeste mensen deugen schoot te hulp. Voor zijn School of moral ambition werft hij hoogopgeleiden, die hun talenten willen inzetten voor ‘het goede’ in plaats van geld. De eerste twee missies: de voedingsindustrie transformeren en de tabaksindustrie vernietigen. De eerste tien fellows die hun baan opzegden voor de strijd tegen ‘Big tobacco’, kwamen langs bij Danielle Cohen. „Ik werd gekatapulteerd in het midden van de anti-tabakslobby.”

Ineens was je activist?

„Mijn familie is totaal areligieus, maar ik heet wel Cohen. Mijn grootouders zijn naar Zwitserland gevlucht in 1943, en dát ze dat konden was óók een privilege. Ik kreeg mee dat je moet opstaan om anderen te beschermen, als je de kans hebt. Om activist te kunnen zijn, heb je ruimte nodig. Die heb ik – ik heb een mooie baan, een goed leven, een stabiel gezin, dus ik kan het doen.” Met haar man, vaatchirurg, heeft ze drie kinderen van 12,10 en 8.

Een dokter die zich zo op de voorgrond plaatst, daar moesten haar collega’s aan wennen. Die rol ligt haar, zegt ze. Ze houdt van media-optredens, zich uitspreken, het podium pakken, ook in de collegezaal. Ze won vorig jaar de LUMC-prijs voor beste docent. Na de gastles op haar oude school waren we nog even langs de wall of fame gelopen bij de aula. Foto’s van haar bij de repetities voor West Side Story. Na haar eindexamen ging ze naar Bologna om een kunstopleiding te doen, ze wilde iets met theater, toneel, tekenen. Ze switchte het jaar erop naar lucht- en ruimtevaarttechniek aan de TU in Delft, maar na weer een jaar koos ze toch voor medicijnen in Leiden. Ze heeft, wil ze maar zeggen, serieus haar best gedaan géén dokter te worden.

Waarom werd je patholoog?

„Ik zou in opleiding gaan tot gynaecoloog. Mijn promotieonderzoek ging over zwangere vrouwen en de schade van een auto-immuunziekte [lupus] aan hun organen. Dat onderzoek deed ik vooral bij pathologie. Onder de microscoop Sherlock Holmes-achtig proberen een casus op te lossen. Gynaecologie is een acuut vak, je neemt grove, snelle beslissingen, en ik miste het diepe nadenken van het onderzoek. Maar, heel eerlijk, ik was ook niet in de wieg gelegd voor een snij-vak, ik ben niet zo handig. Dat was wel even een drempel, pathologie is minder glamoureus dan een witte-jasvak.”

De patholoog ziet nooit patiënten, alleen stukjes ervan door de microscoop. „Maar juist door die plek in de luwte van het ziekenhuis kon ik zien hoe absurd het is wat we gewoon zijn gaan vinden. Immunotherapie, al die dure medicijnen die we voorschrijven aan patiënten met ziektes die vermijdbaar zijn. Van SLE, reuma, MS, psychiatrische ziekten kennen we de oorzaak niet of nauwelijks. Van longkanker, eigenlijk een vrij zeldzame ziekte als roken niet zou bestaan, kénnen we de oorzaak, maar nemen hem niet weg.”

E-sigaretten werden gelanceerd als gezonder alternatief voor roken.

„Philip Morris heeft het over een smoke-free world en zet de Iqos in als middel om van het roken af te komen. In februari werd in de New England Journal of Medicine een studie gepubliceerd naar de inzet van de e-sigaret als hulp om te stoppen met roken. Twee groepen rokers, de standaardgroep stopt met begeleiding, nicotinepleisters en kauwgom, de andere groep krijgt begeleiding en gratis e-sigaretten. Let op: gratis. Wie bleken er volgens die studie na een half jaar vaker gestopt met roken? De mensen uit de e-sigaretten-groep. Frank en ik waren verbijsterd, zo kritiekloos als dit kon worden gepubliceerd. Want keek je naar wie er all together gestopt waren met nicotine, dan deed juist de standaardgroep het beter. En waar is de follow-up van dit onderzoek? Want wat denk je dat er gebeurt met de groep als die geen gratis vapes meer krijgt? Gaan die weer roken? Of zijn die blijven vapen, omdat dat goedkoper is dan sigaretten? Wij zien dat overstappers vaak dual users worden. Binnen vapen, buiten roken.”

Maar is vapen minder ongezond dan roken?

„Er is geen wetenschappelijke onderbouwing dat het een gezonder alternatief is.

Wat maakt het schadelijk?

„Het begint ermee dat je iets inademt dat geen lucht is, je longen zijn daar niet voor bedoeld. De damp bevat een olie-achtige, vettige vloeistof, ook die eindigt in je longen. De normale afweer raakt daardoor verstoord. We horen kinderartsen over onbegrepen longontstekingen of klaplongen bij vapende kinderen. Wat de rol is van alle verschillende smaakstoffen is nog niet goed bekend, we kennen een paar, zeer toxische stoffen die ernstige longschade veroorzaken, maar er komen steeds nieuwe smaken bij, het is echt ‘wild-westen’. Dan heb je nog die ijzeren coil, het verwarmingselement. Daar komen metaaldeeltjes vanaf, lood, tin, cadmium. Van loodvergiftiging weten we al best goed dat het onder andere IQ-dalingen veroorzaakt. Het bewijs dat vapen kanker veroorzaakt hebben we alleen indirect, de ziektes openbaren zich meestal pas op de leeftijd van onze patiënten nu, zo tussen de 40 en 70. Maar er is zoiets als het voorzorgsbeginsel, ik vind dat je niet hoeft te wachten op de kanker om het te verbieden. De verslaving zelf, nicotine is al schadelijk genoeg.”

Een groep artsen heeft 57.000 handtekeningen verzameld voor het burgerinitiatief Nicotinee, een wetsvoorstel waarin verkoop van alle nicotineproducten wordt verboden aan iedereen geboren na 2012. Deze week, 12 december, wordt het in de Tweede Kamer besproken.
En wat als de tabaksindustrie nét een ander stofje ontwikkelt?
„Zegt Frank ook. Dat ze het dan nicotile noemen. Zoals in de drugscene. Wordt 3-MMC verboden, krijg je 3-CMC of 2-MMC.”

Is de overheid opgewassen tegen de tabaksindustrie?

„Het liefst zou je, in een class-action-rechtszaak namens alle verslaafd gemaakte jongeren Philip Morris en British Tobacco willen aanklagen. Maar die maken geen vapes voor de Europese markt, dus daar ga je. De Chinese fabrikanten dan? Tja, China, dat is een probleem, lastig. Kun je, net als klimaatactivisten, een zaak beginnen tegen de overheid omdat die de jeugd onvoldoende beschermt? Voor dokters is dat een drempel.

Jouw kinderen gaan bijna naar de middelbare school. Hoe voorkom je dat ze gaan vapen?

„Nou, niet door ze te vertellen dat ze er kanker van krijgen, want daar kunnen ze niks mee. Ik zeg eigenlijk wat ik op scholen ook zeg: je wil geen klant worden van deze industrie. Gun hun je geld en je gezondheid niet.”

Aan de muur hangt wat haar middelste van 10 ervan heeft opgestoken. „Om me te pesten.” Een tekening van een vapeshop met een handgeschreven uithangbord: ‘Vapen, altijd doen.’