‘Met een Italiaanse bril op valt Trump makkelijker te begrijpen’

Hoewel de herverkiezing van Donald Trump, ondanks seksistisch en racistisch gedrag, sommige analisten verbaasde, is zijn succes veel makkelijker te verklaren als je het door een Italiaanse bril bekijkt, zegt historicus Francesco Filippi.

Italië heeft flink wat ervaring met populisme. „Dit land wordt vaak beschouwd als een museum van het verleden, maar is de afgelopen anderhalve eeuw juist een enorm laboratorium van de toekomst geweest. Hier ontsproot eerst het fascisme, daarna kwam mediamagnaat en politicus Silvio Berlusconi. En nu is een nationalistische, rechtse partij aan de macht, met accenten die rechtstreeks verwijzen naar het fascistische verleden.”

Giorgia Meloni, leider van de radicaal-rechtse regeringspartij Broeders van Italië, werd in 2022 premier. Jaren geleden roemde ze Trump al om zijn nationalistische America first-agenda en zijn afkeer van immigratie. Ze noemde hem een „voorbeeld voor Italië”.

Italianen begrijpen Trumps herverkiezing beter, omdat ze zich herinneren hoe lang Berlusconi de politiek heeft gedomineerd?

„Juist, wij hebben twintig jaar ‘berlusconisme’ achter de rug. Door Silvio Berlusconi maakten de Italianen al in de prille jaren negentig kennis met politieke communicatie via slogans – hij liep voorop. Er zijn veel gelijkenissen tussen beide heren, ook wat betreft hun kiezers. Toen Trump in 2016 voor het eerst verkozen werd, stemden zeker niet alleen psychopaten die later het Capitool zouden bestormen voor de man. Ook lang niet alle kiezers van Berlusconi [de Italiaanse oud-premier overleed in 2023] waren het altijd eens met wat hij zei, of de manier waarop. Maar de ondernemers in zijn achterban waren blij met zijn beleid, omdat het hen uitkwam. Zo werd boekhoudkundige fraude tijdens zijn bewind niet langer strafbaar gesteld en beloofde hij vaak de belastingen te verlagen. Ook onder Trumps eerste termijn hebben de allerrijksten minder belastingen betaald.

„Daarnaast weet Trump, net zoals destijds Berlusconi, verschillende groepen kiezers aan te spreken die niet langer door andere politici werden bereikt. Berlusconi bereikte niet alleen rijke ondernemers, maar net zozeer gepensioneerden, huisvrouwen en arbeiders. Hij zette een gele veiligheidshelm op, en liet zich als de ‘arbeider-premier’ omschrijven. Het doet onvermijdelijk denken aan Benito Mussolini, die werd gefilmd terwijl hij het graan dorste. Puur acteerwerk, maar het werkte wel, en il Duce toonde zich zo een man van het volk, die uitstekend zijn imago cultiveerde.”

In een recent essay ontleedt u de politieke communicatie door de eeuwen heen, eindigend in de huidige internettijd van snelle en oppervlakkige communicatie. Vormt Mussolini volgens u het keerpunt?

„Absoluut, met hem verandert alles. Hij vindt de grote politieke massacommunicatie uit. Hij combineert twee oer-Italiaanse zaken: het plein, waar de socialisten uit zijn Noord-Italiaanse geboortestreek Emilia-Romagna verkiezingsbijeenkomsten hielden, en de preekstoel in de kerk, waar de pastoor uittorent boven de gelovigen en het evangelie verkondigt.

„Op het balkon van Palazzo Venezia, zijn kantoor in het hart van Rome, bedient hij zich van een theatrale retoriek om met het volk te communiceren. Mussolini is de allereerste uiterst rechtse populist die een dialoog voert met de massa. Op YouTube vind je nog steeds zijn oorlogsverklaring uit 1940 tegen Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. Het is puur theater, in de beste traditie van Goldoni of Molière.

Trumps account op X of op zijn eigen platform Truth Social is niets anders dan de versie 2.0 van Mussolini’s balkon, waarbij één man honderden miljoenen volgelingen toespreekt, in een fictieve dialoog zonder echte uitwisseling

„Il Duce praat tegen de massa, die hem beantwoordt en luidkeels eist dat Italië ten oorlog trekt. Het volk is zo gemanipuleerd dat er geen alternatief is dan volmondig ‘ja’ te roepen. Trumps account op X of op zijn eigen platform Truth Social is niets anders dan de versie 2.0 van Mussolini’s balkon, waarbij één man honderden miljoenen volgelingen toespreekt, in een fictieve dialoog zonder echte uitwisseling, maar wel een waarbij de leider dicht bij het volk lijkt te staan.”

Waarop doelt u met deze analogie? Loopt het Westen het risico dat de geschiedenis zich herhaalt, en met Trumps terugkeer de democratie wordt afgeschaft?

„Eerder dan dat te vrezen stel ik wel vast dat de meeste politici al ruim een decennium met misprijzen praten over het democratische systeem. Terwijl kiezers steeds minder gaan stemmen, is daar tegelijk de tendens om de democratie minder participatief te maken.

„In Italië, bijvoorbeeld, is in 2020 het aantal parlementsleden en senatoren bijna gehalveerd, een hervorming die de populistische Vijfsterrenbeweging graag wilde en die als een belangrijke besparingsoperatie werd voorgesteld. Maar weinigen merkten op dat de stem van ieder burger zo wel veel minder waard wordt. Immers, als een politicus haast dubbel zo veel stemmen nodig heeft om parlementslid te worden, neemt het electorale gewicht van één kiezer ook even sterk af.

„Ook de tendens van nationale politici om alle schuld telkens weer op Europa af te schuiven, creëert bij de burger vervreemding tegenover de Europese instellingen, en werkt zo democratische erosie in de hand. En dan brokkelt de participerende democratie verder af. Een nieuwe vorm van fascisme zal niet opnieuw gewelddadig, maar eerder verdovend zijn. Niemand zal ons fysiek weghouden bij het stemhokje. Wél zullen we tegen die tijd overtuigd zijn dat stemmen geen zin meer heeft.”

Is dat niet nóg alarmerender dan een gewelddadig fascisme?

„Als historicus vel ik daarover geen oordeel, maar ik wil wel kwijt dat het verdovende fascisme makkelijker en efficiënter is. Net als het oorspronkelijke fascisme maakt het niks van ons wat wij nog niet waren. Wel buit het de zwakke plekken uit van onze maatschappij – zoals het groeiende individualisme – en overtuigt ons ervan dat het makkelijker is om lekker thuis te blijven in plaats van op straat te gaan demonstreren. De gevolgen zijn al merkbaar. In Italië gaan leerlingen, maar ook hun ouders, fysiek de leraren te lijf. Hetzelfde overkomt artsen op de spoedafdeling. Mensen tonen geregeld dat zij zich niet langer onderdeel van een gemeenschap voelen.”

Waarom verwijst u bij Meloni’s partij zonder aarzeling naar ‘accenten uit het fascistische verleden’?

„Omdat het huidige conservatieve populisme en nationalisme veel verschuldigd zijn aan Mussolini’s erfenis. Het fascisme wordt als totalitaire stroming soms wat gerelativeerd, omdat er minder doden vielen. Maar het was wel degelijk raciaal en racistisch, gesloten, xenofoob en tegen al wat niet nationalistisch was. En het vormde de inspiratie voor het nazisme en ook enigszins voor het stalinisme.

„Tegelijk was het fascisme geen ideologie op zich, want er zaten geen eigen ideeën en gedachten in vervat. Er was geen grote missie, Mussolini’s einddoel was de macht te behouden. Bijgevolg kon het fascisme van alles zijn: eerst socialistisch, dan anarchistisch, republikeins en zelfs monarchistisch. Fascisme was veel meer retoriek en vorm dan inhoud, los van het principe dat een politicus zichzelf beter niet tegenspreekt. De fascistische leider kon alles beweren, en het tegenovergestelde daarvan, zonder steun te verliezen.

„Meloni is een leerling van die aanpak. Ze fulmineerde ooit tégen de taks op brandstof, en intussen stelt ze voor die taks juist te verhogen. Ze beloofde tijdens haar campagne een ‘zeeblokkade’ tegen migranten, en intussen voert haar regering de grootste regularisatie van mensen zonder papieren uit in de recente geschiedenis. En niemand praat erover. De kranten interesseert het niet.”

Doen de Italiaanse media hun werk niet naar behoren in deze steeds snellere internettijden?

„Er zijn internationaal twee grote conflicten aan de gang, en de spanningen en fricties zijn enorm. De publieke opinie wordt omvergeblazen door de enorme hoeveelheid informatie die circuleert. De samenleving haakt af, en laat zich troosten door politici die beloven dat zij zich wel om de zaken zullen bekommeren.

„Zo’n 53 procent van de Italianen haalt zijn informatie via sociale media. Daar lezen ze ook de posts van de grote kranten, maar die posten op sociale media doorgaans erg oppervlakkige informatie, want snelheid gaat voor alles. Zeker online is de verleiding van kranten en media groot om voor clickbait te kiezen, en het publiek te geven wat het graag wil – niet wat het eigenlijk nodig heeft. In Italië zijn media niet bezig met de grote thema’s, die ons aangaan, maar met onbeduidende relletjes en de waan van de dag.”

Welke rol ziet u dan nog voor journalisten?

„Kranten en kwaliteitsmedia moeten een manier vinden om tegelijk hun product te verkopen, maar ook het publiek te blijven informeren, en zo de kritische massa te creëren die in een democratie zo broodnodig is. En verder bouwen op wat de pers al vijfhonderd jaar doet: de macht controleren.”