Nederlandse literatuur verandert van kleur – letterlijk

Het voelt ietwat tegennatuurlijk voor Fons Plukker, vertellen wat hem níét bevalt aan een boek. „Ik ben natuurlijk boekverkóper.” Plukker, een bebrilde zestiger met een zachte stem, staat voor een boekenkast achter in boekhandel Maximus Hillegersberg te Rotterdam. Hij inspecteert de ruggen van een aantal werken. Dan pakt hij een dun boek uit de kast: Ik kies Elena, van Lucia Osborne-Crowley, een non-fictieboek over seksueel geweld.

Plukker, die al 45 jaar in het vak zit en dit jaar op de longlist stond voor de titel ‘boekverkoper van het jaar’, gaat zitten aan een lange witte tafel in de koffiehoek. Als het aan Plukker ligt heeft een boek een duidelijke omslag met weinig tekst. Paperbacks dienen voorzien te zijn van flappen, een verlenging van de omslag die het boek in worden gevouwen – „dat is gewoon chic”. Ieder boek is idealiter gedrukt op helder, crème-wit papier.

Hardcoverboek Ik kies Elena voldoet niet aan zijn eisen, concludeert Plukker. Het boek gaat stug open, hij vindt de omslag te druk en het papier te geel. Zeker dat laatste stoort hem. Ter illustratie pakt hij er een ander boek bij, de autobiografische roman Naar zachtheid een warm omhelzen van Adriaan van Dis, een paperback. Het werk valt keurig open als hij het voor zich neerlegt „Kijk, dit is voor mij prima wit.”

Tweedehands schoenen

Als Plukker een boek onaantrekkelijk of rommelig vindt, dan is de kans aanzienlijk dat het op houthoudend papier is gedrukt. Dat is een papiersoort die bij uitgevers en drukkerijen steeds populairder wordt ten koste van de huidige standaard: houtvrij papier. Naar zachtheid en een warm omhelzen is op houtvrij papier gedrukt, Ik kies Elena op houthoudend papier. Die laatste soort is grover, van nature geler en blijft met de tijd vergelen. Plukker noemt het „grauwer”. „Het is toch een beetje alsof je een paar tweedehands schoenen koopt.”

Ik kies Elena werd in 2020 uitgegeven door uitgeverij HetMoet. Oprichter Elte Rauch is het grotendeels eens met Plukkers kritiek, vertelt ze telefonisch, al vindt zij de omslag wel geslaagd. Het was het allereerste boek dat ze uitgaf. „Ik had de drukker via via aangeraden gekregen”, zegt ze. „Ik wist toen eigenlijk niet, het is me ook niet verteld, dat het op houthoudend papier gedrukt zou worden.” Toen de gedrukte exemplaren binnenkwamen had haar vormgever direct door: houthoudend papier. „Die zei: dat moet je proberen niet meer te doen.” Rauchs uitgeverij stapte daarna van houthoudend papier af.

In tegenstelling tot veel grotere Nederlandse uitgevers. Daar is het juist sinds een jaar of twee bezig met een straffe opmars – al schreeuwen sommige uitgevers dat liever niet van de daken. Overamstel Uitgevers (onder andere Lebowski, Hollands Diep, Rainbow) wil slechts bevestigen dát er op houthoudend papier wordt gedrukt. Singel Uitgeverijen (o.a. Nijgh & Van Ditmar, Querido, Athenaeum) maakt sinds „iets langer dan een jaar” vaker gebruik van houthoudend papier, ook voor literatuur, zegt operationeel directeur Jesse Hoek – net als VBK Uitgeversgroep (o.a. Ambo/Anthos en Atlas Contact).

WPG Uitgevers (o.a. A.W. Bruna, De Bezige Bij) maakt „voornamelijk” gebruik van houthoudend papier, mailt financieel directeur Erik van Aalst. A.W. Bruna gebruikt volgens directeur Ilse van der Zee voor „al” hun boeken houthoudend papier, De Bezige Bij voor zo’n 70 à 80 procent.

Misleidend

Er zijn twee hoofdredenen om van houtvrij naar houthoudend papier over te stappen: het zou duurzamer zijn en het zou goedkoper zijn.

Eerst de duurzaamheid. De namen houthoudend en houtvrij zijn ietwat misleidend, omdat beide soorten papier van hout worden gemaakt. „Hout bestaat uit drie componenten”, zegt Michiel Adriaanse, adviseur grondstoffen bij papier- en kartonbranchevereniging VNP. „Cellulose, hemicellulose en lignine. Papiermakers hebben eigenlijk alleen de cellulose nodig. Bij houtvrij papier worden die andere twee componenten uit het hout gehaald.” Dat gaat met een „redelijk zwaar” chemisch proces, zegt Adriaanse, waarbij stoffen als sulfaat en sulfiet worden gebruikt. Houthoudend papier daarentegen wordt gemaakt door hout tot pulp te malen, waar vervolgens papier van wordt geproduceerd.

Papier dat verkleurt staat haaks op het luxegevoel

Maar, zegt Adriaanse: „Het maken van houthoudend papier kost meer stroom, omdat het fijnmalen van hout energierovend is. Uiteindelijk wordt bij de productie van beide soorten papier CO₂ uitgestoten.” Hubert de Koning, commercieel manager media bij CB (Centraal Boekhuis), dat boeken distribueert en opslaat voor nagenoeg alle Nederlandse uitgeverijen, denkt dat houthoudend papier qua ecobalans ietsjes beter is. „Maar echte stappen zet je pas als je scherp bent in het bepalen van je oplage.”

De Koning ziet met regelmaat dat uitgevers te veel boeken laten drukken. „Bij CB in Culemborg liggen gewoon miljoenen boeken die nooit meer het daglicht gaan zien.” Die liggen daar in de opslag, op kosten van uitgevers, „te wachten op het moment dat ze worden gerecycled”. Elte Rauch, de uitgever die houthoudend papier in de ban deed, koos vanwege de duurzaamheid voor gerecycled papier. „Papier kan je vijftien tot twintig keer recyclen. Dus je kan ook gewoon ánder papier gebruiken.”

Bomen

Dan de kosten: houthoudend papier is goedkoper. Bij de chemische behandeling van houtvrij papier gaat een deel van het volume van het papier verloren, zegt De Koning. „Daardoor heb je voor houtvrij papier meer bomen nodig om dezelfde hoeveelheid papier te maken.” Volgens Adriaanse is het daardoor „minimaal 20 tot 25 procent” duurder dan houthoudend papier.

Maar, zoals boekverkoper Fons Plukker al liet zien, houthoudend papier heeft ook nadelen. Het voornaamste is de kleur: door de lignine die erin blijft zitten is het geler en blijft het vergelen. Houtvrij papier blijft door het chemische bad wit. Verder bestaat houthoudend papier uit „kortere vezels”, zegt De Koning van CB, waardoor het „marginaal breekbaarder” is. Of het ook werkelijk sneller scheurt? „Dat is niet mijn ervaring.” Belangrijker misschien is dat houthoudend papier grover is. Dat maakt het lastig om er heel precies op te drukken. De papiersoort is daarom minder geschikt voor rijk geïllustreerde boeken.

Verder kan een drukker uiteindelijk evenveel met houthoudend papier als met houtvrij papier, zegt De Koning. Bladspiegels, lettertypen en omslagen kunnen gewoon worden ontworpen en samengesteld zoals gebruikelijk. In het ergste geval gaan boeken uit het hogere segment vanwege de papierkleur meer op de midprices, boeken van rond de 15 euro, lijken, zegt hij.

Daarom juist zweert uitgeverij Das Mag bij houtvrij papier. „We hebben het ontwerp en design van het boek hoog in het vaandel staan”, zegt Frank August, artdirector bij de uitgeverij. Das Mag wil bijdragen aan het „luxegevoel” en papier dat verkleurt staat daar haaks op.

Drukken op houthoudend papier noemt August „een kostentechnische overweging”. Ook nu in het hoofdlijnenakkoord van de PVV, BBB, NSC en VVD staat dat de btw op boeken omhoog moet, naar 21 procent, is Das Mag niet voornemens houthoudend papier te gebruiken. „Het is soms een puzzel”, geeft hij toe. Maar als er bezuinigd moet worden, „dan eerder op de gekke dingen die we met omslagen willen doen.” Niet op het papier. Dat moet wit blijven.

De Bezige Bij, de uitgeverij die het overgrote deel van haar boeken op houthoudend papier laat drukken, huist in een statig pand in Amsterdam vlak bij het Museumplein. Bij binnenkomst word je begroet door metersgroot geprinte gedichten van Jan Campert en Ramsey Nasr en het portret van wijlen Geert Lubberhuizen – de oprichter van de uitgeverij. In een kamertje op de eerste etage zit productiemanager Geurt Naber met een stapel boeken voor zijn neus.

Pakketjes

De voorkeur voor houthoudend papier ontstond tijdens de coronacrisis. Doordat het aantal online bestellingen flink toenam, schoten de papierprijzen omhoog: papierproducenten moesten meer karton voor pakketjes produceren, met papierschaarste tot gevolg.

Ná de coronacrisis gingen Nederlanders hun geld anders besteden. Terwijl in 2019, 2020 en 2021 ieder jaar méér boeken werden verkocht, stagneerde in 2022 de verkoop. Bovendien daalde het aandeel verkochte boeken in het literair-culturele segment. „Mensen gingen weer naar het restaurant, naar festivals en op vakantie. Dat konden ze anderhalf jaar niet doen”, zegt Naber. Het gevolg was dat literaire uitgevers lagere oplages gingen drukken waardoor de startkosten – vertalen, corrigeren, omslag ontwerpen – per boek stegen. Het goedkopere, houthoudende papier bood soelaas.

Naber staat op om een boek uit een metershoge boekenkast te pakken: Tasmanië, een roman over onder meer de klimaatcrisis van de Italiaanse bestsellerauteur Paolo Giordano. Hij opent het, streelt zachtjes het papier en weet binnen drie tellen: houthoudend. „We kiezen nu per boek het papier”, zegt hij. Dat hangt af van de vraag of er illustraties in het werk staan en de voorkeur van de auteur, maar ook van de begroting. De uitgeverij bedenkt vooraf: wat wordt de oplage en hoeveel willen we met dit boek verdienen? „Het kan dat je in je calculatie dus ziet dat een boek niet op houtvrij papier kan.”

Volgens Naber verschilt de precieze kostprijs per boek, maar het gebruik van houthoudend papier kan „dubbeltjes” per boek schelen. Volgens De Koning bedraagt de kostprijs gemiddeld 15 procent van de verkoopprijs van een boek. Per boek worden dan tientallen centen bespaard door houthoudend papier te gebruiken; op een oplage kan het honderden euro’s schelen.

„We gebruikten houthoudend papier altijd al voor midprices en pockets”, zegt Naber. Maar nu dus ook voor duurdere, literaire paperbacks – en dat kan prima, vindt Naber. Hij pakt er twee boeken bij om het te illustreren: Dat beloof ik van Roxane van Iperen (houthoudend) en Nirwana van Tommy Wieringa (houtvrij). Hij loopt de eigenschappen door: bladspiegel? Hetzelfde. Dikte van het papier? Ook. Lettertype? Idem dito.

Behalve de gele tint en het feit dat afbeeldingen er minder goed op gedrukt kunnen worden, kleeft er volgens Naber nog één ander nadeel aan boeken van houthoudend papier. Bij het binden van zo’n boek moet de lijm waarmee de omslag aan het boekblok wordt bevestigd versneld worden gedroogd. Het papier is namelijk zo poreus dat een boek „uit elkaar zou donderen” als het gewoon met de tijd wordt gedroogd, zoals bij houtvrij papier wel kan.

Dat kunstmatige drogen gaat met de ingebouwde föhn – Naber imiteert het geluid: „pfoooh” – van een bindmachine. Het gevolg is dat er vocht aan het papier wordt onttrokken, waardoor „er veel spanning op de rug komt te zitten”. Een boek dat op deze manier is gebonden, valt daardoor „niet makkelijk” open. Je moet het met kracht openduwen, zegt Naber. Alleen: „Als je niet oppast, breekt de rug van het boek.”

Cheapie

Al met al gaan boeken er door de papierwissel sneller „cheapie” uitzien, zegt Naber. „Een boek kan al in maanden vergelen.” Of hij dat jammer vindt? „Een boek is een boek is een boek”, zegt hij. „En op welk papier maakt voor mij niet zoveel uit. We gaan steeds meer toe naar het idee van een platform, waarbij je een bestand van een boek gedigitaliseerd hebt en je er dan alle kanten mee op kan. Een theatershow, een film, een podcast, een e-book, een audioboek. Een papieren boek is één van de vormen.”