Oekraïnespecialist Bob Deen: ‘Dit is een existentieel conflict. Daarin is geen compromis mogelijk’

Toen bekend werd dat Donald Trump de nieuwe president van de Verenigde Staten zou worden was Nederlands bekendste Oekraïne-specialist op vertrouwelijke missie in Warschau. Bob Deen, de boomlange analist van Instituut Clingendael, leidde er een bijeenkomst van internationale experts. In opdracht van Oekraïne onderzoeken ze al maanden in stilte hoe een vredesakkoord bereikt kan worden.

De reacties op het nieuws uit Washington liepen binnen de groep uiteen. De Canadees maakte zich meteen zorgen over een handelsoorlog. De Pool én de Oekraïner waren opgelucht: nu zou er eindelijk iets gaan veranderen. De strategie van president Biden „werd mij een keer omschreven als Oekraïne ‘langzaam laten doodbloeden’”, zegt Deen.

Trump wil snel onderhandelen. Door zijn verkiezing wordt het internationale gesprek over een staakt-het-vuren in Poetins oorlog weer serieus gevoerd. Deze week vloog Andri Jermak, stafchef van president Zelensky, naar Washington voor overleg met Team Trump. Hij sprak er onder andere met Trumps beoogd gezant voor Oekraïne, Keith Kellogg – een gepensioneerde luitenant-generaal die onder meer Mike Pence adviseerde over nationale veiligheid tijdens de vorige Trump-regering.

Zelensky zegt open te staan voor overleg en heeft klaarblijkelijk de hoop laten varen dat Oekraïne alle bezette gebieden kan heroveren. Hij sprak in september al met Trump in New York. Twee weken terug charterde de NAVO het Nederlandse regeringsvliegtuig zodat secretaris-generaal Mark Rutte een bezoekje kon brengen aan Trumps residentie Mar-a-Lago. Rutte wees Trump er naar eigen zeggen op dat een slechte deal met Rusland niet in het belang is van de VS.

Track 2

De groep van Deen maakt deel uit van het diplomatieke proces. Oekraïne stelde een vredesplan op, de Vredesformule. Een blauwdruk voor een ideale vrede, bestaande uit tien punten. Kyiv vroeg trouwe bondgenoten elk één onderdeel onder hun hoede te nemen. Zo ontfermde Nederland zich over punt 7, ‘gerechtigheid’.

Punt tien was een probleem: de vrede zelf. Oekraïne heeft de lat voor zo’n akkoord hoog gelegd: de vrede moet alomvattend, rechtvaardig en duurzaam zijn. De verantwoordelijkheid om dat gesprek op gang te brengen, was veel landen te heikel, gezien het hoge afbreukrisico.

Als officiële vertegenwoordigers het gesprek niet willen aangaan, wordt in vredesbesprekingen vaak uitgeweken naar een informeel overlegcircuit, aangeduid als track 2. De huidige Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken benaderde Deen om een internationale groep denktankers te leiden, die de voorwaarden voor vrede in kaart moesten brengen.

Deen houdt zich al bijna twintig jaar met Oekraïne bezig, hij was onder andere als OVSE-diplomaat betrokken politiek gevoelige kwesties in Oekraïne zoals de Krim-Tataren, de Hongaarse minderheid en de status van de Russische taal. Mensen die hij toen leerde kennen, spelen nu een rol in Kyiv. „Ze weten inmiddels van mij: die doet dit uit persoonlijke motivatie, die doet dat niet alleen omdat hij een baan heeft. Als je blijft terugkomen waarderen mensen dat.”

Het overleg is vertrouwelijk. Wie zijn zeventien collega’s zijn, zegt hij bijvoorbeeld niet. Naast Europa zijn in de groep onder andere Zuid-Afrika, India, Japan en Indonesië vertegenwoordigd. „Ik vind het een heel eervolle opdracht om te kijken of je met al die landen tot één visie kunt komen over hoe je zo’n oorlog echt beëindigt.”

Op zijn werkkamer slaat Deen zijn e-ink-tablet open. Op een lijn heeft hij de posities van de verschillende partijen ingetekend. Links de positie van Rusland, rechts die van Oekraïne.

„De complicatie is dat Oekraïne het volledige territorium terugeist, evenals gerechtigheid en herstelbetalingen. Die tien punten van Oekraïne kun je niet verwezenlijken zonder dat Rusland écht verliest.”

Rechts naast de officiële positie van Oekraïne heeft Deen daarom nog een extremer standpunt ingetekend. „Oekraïne wil Rusland heel erg verzwakken, misschien wel instabiel maken zodat het uit elkaar valt. Zelensky verschijnt op tv in een T-shirt met „make Russia small again”. Dat is de maximalistische positie. Daar worden veel landen héél zenuwachtig van en dat is wat de VS niet wilden. Het ‘escalatiemanagement’ van Biden is gericht op het voorkomen van een wereldoorlog.”

De VS hebben wel gezégd dat ze achter Oekraïne staan, maar een ánder standpunt ingenomen. Op Deens tablet staan de VS links van Oekraïne, iets meer richting Rusland. „De VS zéggen dat het aan Oekraïne is om te bepalen hoe dit eindigt, maar ze hebben Oekraïne niet de wapens gegeven om die maximalistische uitkomst te bereiken, uit angst voor escalatie en instabiliteit in Rusland.”

Aan de andere kant van de lijn staat de officiële eis van Rusland: een neutraal Oekraïne. „Ze willen neutraliteit, ze willen grondgebied, ze willen een vorm van politieke controle over Oekraïne en demilitarisatie. Hún maximalistische visie komt neer op onderwerping van Oekraïne.”

De lijn van Deen maakt in een oogopslag duidelijk hoe ongelooflijk moeilijk het zal zijn vrede te bereiken. „Dit is een echt existentieel conflict en daarin is geen compromis mogelijk.” De officiële standpunten zijn al nauwelijks met elkaar in overeenstemming te brengen, laat staan de maximalistische opvattingen. Meestal is het in onderhandelingen juist andersom: „dan is het officiële standpunt extremer dan het impliciete standpunt. Partijen zetten dan hoog in om iets weg te kunnen geven”.

‘De lijn van Deen’ maakt in een oogopslag duidelijk hoe ongelooflijk moeilijk het zal zijn vrede te bereiken

Al lijkt een vredesplan ondoenlijk, veel landen uit het mondiale zuiden hebben initiatieven genomen. Op Deens lijn staan ze in het midden. Maar die plannen komen vaak niet verder dan het beëindigen van de oorlog, zonder duurzame vrede. „Zij willen dat het stopt. Ze hebben er last van. Voedsel wordt duurder. De nucleaire risico’s nemen toe.”

In de eerste helft van dit jaar nam het mondiale enthousiasme voor de Oekraïense Vredesformule af. Op een conferentie in Zwitserland kwamen minder landen dan gehoopt. „Zelensky lanceerde toen zijn Overwinningsplan. Dat houdt in: Rusland heel veel schade toebrengen. Om dat te bereiken zijn veel wapens nodig en toetreding tot de NAVO.” De maximalistische visie dus. „Toen had ik heel erg veel moeite al die landen uit het zuiden binnenboord te houden.”

Peace through strength

Nu is Biden op weg naar de uitgang en kijkt Kyiv vol verwachting naar zijn opvolger. „Het feit dat Trump viersterrengeneraal Kellogg erop heeft gezet, geeft Oekraïners hoop. De Oekraïense hoop is dat dit betekent: peace through strength.”

De peace through strength-gedachte van Kellogg houdt in: veel wapens geven. Oekraïne neutraal maken maar mét het vermogen zichzelf te verdedigen. Ook dan blijft de vraag hoeveel Rusland bereid zal zijn te incasseren.

„We zitten eigenlijk gevangen in een klassiek veiligheidsdilemma”, zegt Deen. „Alles wat we doen om Oekraïne zich veiliger te laten voelen, zal Rusland als een bedreiging opvatten. En vice versa. Om zo’n dilemma te keren heb je harde afspraken nodig.”

Het brengt Deen in het hem vertrouwde jargon van wapenbeheersingsafspraken, verificatieregimes, gedemilitariseerde zones. Al bij de OVSE dacht hij mee over de Europese veiligheidsarchitectuur. „Maar ja, zo’n oplossing gaat direct in tegen de vurige wens van Oekraïne om niet over hun hoofd een compromis te sluiten over hun veiligheid en hun grondgebied.”

Trump beloofde een deal binnen 24 uur na zijn inauguratie. Die timing is niet aantrekkelijk voor het Kremlin. Rusland begint nu, na drie jaar grote verliezen, Oekraïne serieus in de problemen te brengen. Kyiv verliest elke dag terrein. „Mijn inschatting is dat Poetin keihard doorgaat tot de inauguratie op 20 januari. Misschien nog wat langer, om de eventuele bestandslijn op te schuiven in Russisch voordeel.”

Deen ziet voor Trump twee opties om Poetin aan tafel te krijgen. Geef Rusland wat het wil, „een beloning van de agressie”, of „heel veel dreigen en heel veel schade aanrichten”. De Verenigde Staten zullen een combinatie van de twee proberen, schat hij. „Waar is Rusland kwetsbaar? De roebelkoers is één. De afhankelijkheid van inkomsten uit olie en gas. En hij kan dreigen met militaire schade, maar elke keer dat dit gebeurt, dreigt Rusland terug.”

„Poetin kan dit soort dingen heel goed. Ik vermoed dat het Kremlin een plan heeft om in elk geval niet de indruk te wekken dat ze niet willen onderhandelen”, zegt Deen. „Maar dat weet ik niet zeker, want Rusland is behoorlijk verhard in zijn posities.”

Trump heeft bovendien nog veel meer te doen dan vrede sluiten in Oekraïne. Hij deed grote binnenlandse beloften – het massaal deporteren van ongedocumenteerde immigranten, allerlei importheffingen, het versterken van de zuidgrens. Dat is een zwakte aan de Amerikaanse zijde die Poetin zal willen uitbuiten. „Rusland gaat proberen met Trump niet alleen over Oekraïne te praten, maar over de hele puzzel. Over China, het Midden-Oosten, Europa, grondstoffen – met Musk over lithium [een belangrijk en schaars bestanddeel voor batterijen in zijn electrische auto’s] . Oekraïne is bang dat ze maar één stukje van de puzzel zijn, dat Trump makkelijk zal weggeven.”

Europa moet zich inkopen

De grote afwezige in dit verhaal tot nu toe is Europa, al woedt de oorlog aan de buitengrens van de Unie op het gebied van een kandidaat-lidstaat. „Als Europa zegt: wij betalen wel voor de wapens, dan heb je een plek aan de onderhandelingstafel”, zegt Deen. „Daar zal Trump ook respect voor hebben.”

Maar wie gaat het betalen? „De Fransen met een politieke crisis, 6 procent begrotingstekort en 110 procent staatschuld van het BBP? De Duitsers met verkiezingen in februari? De Italianen hebben net toegezegd, maar geen bedragen waarmee je het tij kunt keren. Nederland kan het in zijn eentje ook niet ophoesten.”

„Ik heb zitten rekenen”, zegt Deen. „Afhankelijk van wat je meetelt zijn honderden miljarden euro nodig, voor wapensteun, begrotingssteun en wederopbouw.” Europa kan dergelijke bedragen opbrengen, toonde het in de reddingsoperatie van Griekenland (289 miljard) en met het Covid-steunpakket (750 miljard).

Een andere financieringsoptie blijft het aanbreken van de bevroren Russische tegoeden op Europese banken. In totaal staat er zo’n 210 miljard euro op Europese rekeningen. „Maar aan het gebruik van dat geld kleven allerhande juridische en politieke bezwaren. Dus de vraag is: wat vindt Europa belangrijker?”

Als Europa een plaats aan tafel koopt is het vervolgens de vraag op welke oplossing afgekoerst moet worden. Zelensky lijkt bereid om het conflict te bevriezen en het vrije Oekraïne onder NAVO-vlag te brengen om zo te garanderen dat Poetin niet opnieuw aanvalt. Is zoiets haalbaar?

Geen model past

Vaak wordt het Duitse model genoemd, waarbij West-Duitsland lid werd van de NAVO en Oost-Duitsland onder Russische invloed kwam. „Maar West-Duitsland was een oud-agressor die werd bezet. Oekraïne is aangevallen. Bovendien stonden er geallieerde troepen en had West-Duitsland eigenlijk geen soevereiniteit. Dat is niet wat Oekraïne wil.”

De situatie in Oekraïne lijkt nog het meest op die in India en Pakistan: „Een conflict dat helemaal niet eindigt, maar de hete fase van de oorlog is wel voorbij”

Het Israël-model dan, waarbij het land tot de tanden bewapend wordt? Dat gaat ook slechts deels op: „Israël heeft een kernwapen”. Zuid-Korea heeft een bevroren conflict met Noord-Korea, maar wordt beschermd met tienduizenden Amerikaanse militairen. Cyprus dan, verdeeld in een Turks en Grieks deel? „Komt in de buurt, al staat daar een VN-vredesmacht. Cyprus kon wel lid van de EU worden, maar niet van de NAVO, vanwege Turkije.”

De situatie in Oekraïne lijkt nog het meest op die in India en Pakistan, zegt Deen. „Een conflict dat helemaal niet eindigt, maar de hete fase van de oorlog is wel voorbij. Daar zijn afspraken over gemaakt. Er zijn ook afspraken dat je bepaalde doelen, zoals nucleaire installaties niet aanvalt. Dat is een conflict waar vangrails omheen zijn aangebracht, maar de grondoorzaak – betwist territorium – is niet aangepakt.”

Eigenlijk, zeg Deen, is geen van de bekende modellen volledig van toepassing. Dus hoe groot is dan de kans op vrede?

„Alles zal afhangen van hoe goed of slecht de deal is”, zegt Deen. Een deal zonder veiligheidsgaranties of buitenlandse troepenmacht om toe te zien op de naleving, biedt weinig hoop op stabiliteit voor de toekomst.

„Voor definitieve beëindiging van de oorlog met een veelomvattend vredesakkoord is eerst verandering in Rusland nodig. Anders zie ik het niet gebeuren. Voor het beëindigen van oorlog met stevige garanties dat het niet wéér gebeurt, zie ik meer mogelijkheden. Maar dat vereist substantiële westerse betrokkenheid. Oekraïne moet genoeg wapens hebben om zelf Rusland te kunnen afschrikken, of het Westen moet met manschappen in Oekraïne een bestandslijn verdedigen. Ik vraag me af of Trump dat kan uitonderhandelen. Want Rusland zal precies het tegenovergestelde eisen. Het wil juist géén bewapend Oekraïne. Daarom vraag ik me af of het überhaupt gaat lukken.”