Of een mens last heeft van hitte hangt van meer af dan de temperatuur alleen

‘Als mensen de melding horen dat het morgen windkracht 11 zal zijn, weten ze meteen dat ze niet met de caravan de weg op moeten”, zegt Boris Kingma, hoogleraar klimaatadaptatie aan de universiteit van Kopenhagen en thermofysioloog bij TNO. Met dezelfde gedachte muntte hij vorige maand twee nieuwe begrippen: hittekracht en hittefit. Hittekracht is een nieuwe index voor verwachte hitte, en hittefit geeft aan in welke mate mensen aan die hitte zijn aangepast.

TNO heeft het concept samen met KNMI, RIVM en de VU ontwikkeld. Ze hopen dat het burgers, gemeenten, beroepssectoren en evenementenorganisaties helpt om zich beter voor te bereiden op extreme hitte. Door klimaatverandering doet die zich steeds vaker voor. Het heeft gevolgen voor de volksgezondheid.

Blootstelling aan extreme hitte zorgt voor allerlei klachten, zoals hoofdpijn en slecht slapen. Onderzoek naar langetermijneffecten begint nu internationaal op gang te komen, zegt Kingma. „Zo is bij suikerrietwerkers in Nicaragua bovenmatig veel nierziekte geconstateerd.” In de laatste Volksgezondheid Toekomst Verkenning, die afgelopen november is gepubliceerd, meldt RIVM dat er in Nederland „in de periode 2010-2019 ongeveer 660 aan warmte gerelateerde sterfgevallen per jaar” waren. Dat aantal zal naar verwachting toenemen.

Arme en rijke wijken

TNO is samen met KNMI, RIVM en de VU gaan nadenken over een nieuw hitteconcept omdat ze een „explosie aan organisaties zagen die zich afvragen hoe ze de problematiek rond hitte moeten organiseren”. Kingma noemt Defensie. In de periode 2011-2018 kreeg het ministerie 89 meldingen binnen van hitteletsel onder militairen, zo schreef de Defensiekrant in maart 2019. Meerdere militairen liepen blijvend letsel op. En in 2016 „overleed Kelvin Bosman tijdens de eindoefening van zijn basisopleiding tot marechaussee aan de gevolgen van hitteletsel”, schrijft de krant. Kingma: „Gemeenten zien dat er in arme wijken meer hittestress is dan in rijke wijken. In de landbouw hebben niet alleen de arbeiders, maar ook het vee steeds meer last van hitte.”

Schade aan de gezondheid is te verminderen door beter op hitte te anticiperen, zegt Kingma. Nederland heeft al wel een Nationaal Hitteplan, maar dat is hoofdzakelijk gericht op mensen boven de 75 jaar en niet op – bijvoorbeeld – mensen die aan het werk zijn. „Denk aan ME’ers in dikke kleding, aan mensen die op het land, in kassen of in de bouw werken. Of denk aan muziek- of sportevenementen. Er zijn allerlei omstandigheden waarbij mensen last kunnen hebben van hitte.”

Het probleem is, zegt Kingma, dat er nu alleen wordt gewaarschuwd via de temperatuur. „Let op, het wordt morgen 32 graden.” Maar temperatuur alleen zegt niet alles. Als voorbeeld noemt hij de Dam tot Damloop van afgelopen september. De gemiddelde omgevingstemperatuur was toen slechts 23 graden. „Maar door de combinatie van zon, weinig wind en iets hogere luchtvochtigheid, waren er toch lopers die problemen kregen.” De wedstrijdleiding greep in. De loop werd afgebroken, het laatste deel van de deelnemers mocht niet starten.

Boris Kingma

Het zal wel even duren voordat zo’n index is ingeburgerd

De index hittekracht combineert vier parameters. Naast temperatuur ook luchtvochtigheid, zonnestraling en windsnelheid. „Het kan warm zijn, maar als het ook waait, kan de mens zijn warmte makkelijker kwijt. De hitte kan ook meevallen, maar als de luchtvochtigheid relatief hoog is, verdampt het zweet lastiger, en houden mensen warmte vast.”

De wetenschap gebruikt de combinatie van deze vier parameters al langer. Het wordt de wet bulb globe temperature (WBGT) genoemd. Het probleem is, zegt Kingma, dat die ook in graden Celsius wordt uitgedrukt. „Stel de luchttemperatuur is 28 graden, maar het is erg droog. Dan kan de WBGT maar 24 graden zijn. Dat is verwarrend voor mensen.”

Daarom stellen TNO, RIVM, KNMI en de VU nu een nieuwe index voor, hittekracht. „We moeten die nog verder ontwikkelen, maar we stellen ons voor dat het een schaal is oplopend van 1 tot, zeg, 12 of 13.” Net als bij windkracht moet het mensen een gevoel geven van wat ze kunnen verwachten. In combinatie met die cijferschaal denkt Kingma ook nog aan een grafische weergave, een soort thermometer waarbij het ‘kwik’ op een van de vier kleuren – groen-geel-oranje-rood – staat, en zo de verwachte hitte weergeeft.

Aanpassen aan de hitte

Daarnaast is er de hittefit-index, die weergeeft hoe goed iemand zich kan aanpassen aan de hitte. Dit hangt af van vier factoren, zegt Kingma: het activiteitsniveau, de keuzevrijheid in kleding, de aanpasbaarheid van de omgeving en persoonlijke factoren zoals gezondheid en fitheid. Het meest hittefit is iemand als diegene lichamelijk gezond en fit is, en bij hitte kan kiezen voor luchtige kleding. Ook is er keuze in de omgeving – is er schaduw, of klimaatregeling. En het activiteitsniveau kan verlaagd worden. „Neem ME’ers”, zegt Kingma. „Met zware, beschermende kleding stijg je al snel 2 of 3 punten op de hittekracht-index. En ze opereren in een strakke opstelling. Ze kunnen niet zomaar de schaduw opzoeken.” Daarom zullen ME’ers eerder maatregelen tegen hittestress moeten nemen dan de algemene bevolking, zegt Kingma. Dit is voor elke beroepsgroep en elke arbeidssituatie na te gaan.

Of denk aan sporters. „Ik kan me voorstellen dat iemand in een training meer vrijheid neemt om het bij hitte rustiger aan te doen. In een wedstrijd gaan mensen makkelijker een grens over. Daar zou een wedstrijdleiding dan eerder maatregelen kunnen nemen.”

Kingma hoopt dat het hittekracht-hittefit-concept kan helpen bij het aanpassen aan toenemende hitte. „Het zal wel even duren voordat zo’n index is ingeburgerd, maar als alle instanties ’m uniform communiceren geeft het meer duidelijkheid.”

Maar waarom presenteerde hij dit concept juist in december, bij het aanbreken van de winter? Valt het dan niet dood? Kingma: „Het is eerder logisch. Want juist nu moeten organisaties en sectoren voorbereidingen treffen voor als het in de zomer weer extreem heet wordt. En dat zal het worden. De groeiende impact van hitte komt met volle vaart op ons af.”