Spar zou in Iran zijn gebruikt om sancties te omzeilen. Wat doet een Nederlandse supermarktketen daar eigenlijk?

Veel Nederlanders zullen Spar vooral kennen van de buurtsupers in dorpen, de winkeltjes op campings en vakantieparken en de gemakszaken in binnensteden. Deze week kwam een buitenlandse Spar-keten in opspraak: de Iraanse filialen werden volgens de Volkskrant gebruikt om westerse sancties te omzeilen.

Het in 1932 in Nederland opgerichte supermarktbedrijf is namelijk veel internationaler dan die lokale buurtwinkels doen vermoeden: in ruim 48 landen zijn Sparwinkels te vinden. Van Australië tot Zimbabwe en van China tot het Verenigd Koninkrijk hangt het logo met de groene boom aan de gevels van bijna 14.000 winkels.

Wat is er in Iran gebeurd?

Volgens documenten die een klokkenluider met de Volkskrant heeft gedeeld, is door een bedrijf dat een licentie had om Spar in Iran uit te baten allerlei westerse computerapparatuur geïmporteerd waar het Iraanse regime door sancties zelf moeilijk aan kan komen. Ook zijn via de licentiehouder reisvisa geregeld voor de familieleden van Iraanse functionarissen die zelf door sancties niet naar Europa mogen reizen.

De licentiehouder zet verder een betaalsysteem op waarmee Iraniërs in het buitenland krediet kunnen kopen. Dat geld kan vervolgens door familie en vrienden in Iran uitgegeven worden in Spar-winkels. Zo’n vouchersysteem is toegestaan, zolang het tegoed niet kan worden omgezet in contant geld – rechtstreeks geld overboeken vanaf een westerse bankrekening naar Iran is door sancties vrijwel onmogelijk. Maar volgens de klokkenluidersdocumenten probeerde Spar Iran het toch mogelijk te maken de vouchers bij Iraanse banken om te wisselen voor cash geld.

Hoe is Spar eigenlijk in Iran terechtgekomen?

Om die vraag te beantwoorden, is het belangrijk om te weten hoe Spar georganiseerd is. De winkelketen werkt met lokale franchisenemers, die tegen betaling gebruik mogen maken van het logo en winkelconcepten van Spar en bij het bedrijf producten kunnen inkopen. Hun winkels runnen ze echter als zelfstandig ondernemers.

Naast de Spar Holding, waar de ruim vierhonderd Nederlandse winkels bij aangesloten zijn, is er een apart bedrijf dat wereldwijd licenties afgeeft aan lokale winkeliers. Die organisatie, het in Amsterdam gevestigde Spar International, werd in 2017 benaderd door het Oostenrijkse bedrijf Blue River. Dat wilde een licentie om onder de Spar-naam een supermarktketen in Iran uit te baten. In 2020 openden de eerste vier supermarkten in Teheran.

Het licentiemodel zorgt ervoor dat Spar wereldwijd snel heeft kunnen groeien. Maar het betekent ook dat er grote variaties tussen Sparorganisaties in verschillende landen zijn – meer dan bij een centraal geleid winkelbedrijf dat in meerdere landen actief is. Zo zijn er in India en Nigeria vooral grote Spar-hypermarkten te vinden die weliswaar hetzelfde logo hebben als de Nederlandse gemakswinkels, maar er verder in niets op lijken. In België zijn er zelfs twee Sparketens die wel dezelfde naam hebben, maar verder compleet los van elkaar werken en door andere licentienemers worden uitgebaat.

Kan Spar dan niets doen tegen het misbruiken van zijn naam in Iran?

De klokkenluider heeft de kwestie eerder intern aangekaart. Volgens de Volkskrant komt het bedrijf er vervolgens niet op terug bij de melder, waarna hij naar de media stapt. Nadat de Volkskrant en een Oostenrijkse krant vragen stellen, laat Spar International weten onderzoek te hebben laten doen en dat de Iraanse licentie inmiddels is ingetrokken.

Afgelopen zomer speelde er al een vergelijkbare kwestie: vakblad Distrifood meldde toen dat er in Rusland nog altijd nieuwe Spar-winkels geopend werden terwijl andere internationale bedrijven zich uit het land hebben teruggetrokken. Spar zei daar destijds niets aan te kunnen doen, omdat licentiecontracten na drie jaar worden omgezet in een permanente overeenkomst. Alleen wanneer het contract geschonden wordt, bijvoorbeeld als de Russische uitbater geen licentievergoeding meer betaalt, kan Spar International de samenwerking stoppen. In Iran zegt Spar wel „een aantal schendingen van de licentieovereenkomst” geconstateerd te hebben.