Voor Ruchama Noorda (1979-2024) bestond er geen onderscheid tussen leven en kunst

Halfverscholen tussen verwaarloosd gemeentegroen staat nabij het Frederiksplein in Amsterdam een witgeverfd, houten huisje. Het is in 1878 neergezet als politiepost, met puntdak en een aangebouwde politiecel. Ooit waren er meer dan vijftig, nu zijn er nog drie over. Beeldend kunstenaar Ruchama Noorda had het in de laatste jaren van haar leven in gebruik als atelier.

Hier ontmoette ik haar voor het laatst, in juni 2023. Ze was toen al ernstig ziek. Wanneer zij zich sterk genoeg voelde, bracht zij hier de dag door, die dan begon met het oprapen van naalden, spuiten en ander afval in de bosjes rond het atelier. Gaandeweg zaaide en plantte zij geneeskrachtige planten en bloemen tussen het groen, groef waterschalen in voor de vogels, zette gestapelde zuilen en ruggenwervelachtige sculpturen neer en hing glinsterende dingen in de bomen.

Ruchama vergeleek het atelier met de hut van Baba Jaga. Deze heks uit Slavische sprookjes belichaamt vrouwelijke kracht en onafhankelijkheid en is de beschermster van de waterfonteinen van het leven. Baba Jaga woont in een kleine toverhut in het bos, versierd met guirlandes van botten en schedels. De hut staat op kippenpoten en kan ronddraaien en wild dansen, waarbij de botten rammelend heen en weer zwaaien. De gelijkenis met Baba Jaga is treffend, op meer dan één manier. Foto’s laten Ruchama aan het werk zien bij het bouwen van vergankelijke sculpturen van hout en modder. Besmeurd met klei roert zij in kookpotten en steekt het vuur aan.

Gepromoveerd kunstenaar

Ik kende Ruchama sinds haar tweede jaar aan de kunstacademie in Den Haag, ik was haar docent tot en met haar eindexamen in 2002. Later begeleidde ik, samen met Kitty Zijlmans, haar promotie-onderzoek aan de Universiteit Leiden. In 2015 behaalde ze als een van de eerste kunstenaars in Nederland de doctorstitel, met een proefschrift en tentoonstelling over de Lebensreformbeweging.

De twintigste-eeuwse Reformbeweging, geworteld in de Romantische traditie en in de denkrichtingen van theosofie en antroposofie, richt zich op het verbeteren van menselijke manieren van leven door een terugkeer naar een imaginaire ‘natuurlijke’ en oorspronkelijke staat van zijn. Ruchama onderzocht de culturele, artistieke en spirituele erfenis van de Reformbeweging en van de back-to-nature leefstijl die daarbij hoorde, vanaf de zestiende-eeuwse Wederdopers tot de hippiebeweging in Californië in de jaren zestig van de vorige eeuw. Tegelijkertijd experimenteerde zij met het Reform-gedachtengoed in installaties, tekeningen, sculpturen, pamfletten en performances.

Zo richtte zij met drie medekunstenaars het collectief Civic Virtue (2009-2014) op, als tegengif voor wat zij beschouwden als een doorgeschoten individualistische cultuur. In navolging van de Grand Tour die kunstenaars in de klassieke West-Europese traditie maakten als onderdeel van hun educatie, maakte Civic Virtue een ‘low-budget Grand Tour’ langs kunstenaarsinitiatieven in Nederland, Duitsland en Italië. Als Franciscaanse bedelbroeders waren de leden afhankelijk van de vrijgevigheid van kunstenaarscollega’s.

Er zat altijd een ironische kant aan deze experimenten. Ruchama was zich scherp bewust van de problematische kanten van de geschiedenis van de Reformbeweging, met name van de relatie tussen Lebensreform en nationaal-socialisme. Zij noemde dit „de modderige erfenis van Lebensreform”. Zo was er een voortdurende spanning tussen enerzijds Lebensreform-idealen en de mystieke ervaring die daarbij hoorde en die ze ook deelde, en anderzijds scepsis en kritische distantie. Deze spanning was vruchtbaar voor haar werk en weerhield haar er dan ook niet van om zich, later, te engageren met de Kabouterbeweging en met de krakersgemeenschap in Ruigoord, onder de rook van Amsterdam.

Besmeurd met klei roert zij in kookpotten en steekt het vuur aan

Toen Ruchama in 2019 terugkeerde van een werkverblijf in India ontdekte zij een knobbel in haar borst, vertelt haar partner Patrick van Schinkel. Twee jaar lang leek de kanker behandelbaar, daarna zaaide deze zich overal uit.

Voor Ruchama bestond geen onderscheid tussen leven en kunst. Met een enorme mentale kracht zette zij haar praktijk voort. Samen met haar Amerikaanse vriend Dick Hebdige voltooide zij in 2022 het boek As Above, So Below, dat een overzicht van haar werk bevat.

Antroposofische opvoeding

Ruchama werd als tweede van vier kinderen in Leiden geboren, waar zij naar de vrije school ging en werd opgevoed in het antroposofisch gedachtengoed van Rudolph Steiner. Haar grootvader van moeders kant was gepromoveerd in de semitische talen en deed onderzoek naar oudchristelijke en Joodse mystiek. Ruchama’s moeder, Jeannette Boertien, promoveerde in 2013 als archeoloog op een proefschrift over textielproductie in de IJzertijd in de Levant. Tijdens een verblijf van Civic Virtue in Worpswede, waar eind negentiende eeuw een bekende kunstenaarskolonie gevestigd was, maakte Ruchama samen met Gijs Wahl een weefgetouw met weefgewichten van klei en steen, gebaseerd op het onderzoek van haar moeder.

Als kind al maakte Ruchama dingen uit klei die ze uit de rivier haalde en maakte ze weefsels van grassen, vertelt haar moeder. Ze schreef ook gedichten en was geïnteresseerd in kalligrafie en typografie. Woorden, teksten en ‘woordbeelden’ spelen een belangrijke rol in haar oeuvre. Zoals een tekstbord met de woorden ‘PRIVATE PROPHESY. No Excess’. Zij plaatste het bord in de woestijn van Californië. In Joshua Tree National Park vond zij het onaangeraakte landschap waar zij zo van hield.

Vanaf 2019 maakte Ruchama bij de kunstplek Mediamatic in Amsterdam de levende en zich steeds ontwikkelende sculptuur Tumulus, een soort omsloten tuin „die functioneert als een natuurlijke ruïne, composthoop, aardesculptuur, zaaibed, grondwerk, verfbron en mesthoop”. De resten van de tuin zijn daar nog, verval is deel van het werk. De cyclus van leven en dood en de zoektocht naar een herstel van het verband tussen het menselijk lichaam en de natuur verbeeldde zij keer op keer. Modder, dat zowel gif als geneesmiddel kan zijn, was het primaire materiaal voor haar werk. Het laatste werk is EthericLandScrape, in 2023 gemaakt samen met familie en vrienden, met lokale grond in wat Ruchama de „Ruigoord-oase” noemde.

Zij was ervan overtuigd dat haar leven op deze planeet verbonden was met vorige en toekomstige levens die zich tegelijkertijd ontvouwen. De tekening voor haar rouwkaart had ze al in 2021 gemaakt: een grote lichtende bol, getekend met chlorofyl, zwevend in een zwart universum van Oost-Indische inkt.