Vuil licht maakt de schoonheid van de hemel onzichtbaar. In Artis doen ze er wat aan

Bij binnenkomst in de Amsterdamse dierentuin Artis klinkt het luide gezang van de goudwanggibbons. Hun symfonie vermengt zich met wolvengehuil, vogels dalen af uit hoge takken – er is regen op komst. Desondanks hangt er een serene sfeer in het aardedonker. Een groepje bezoekers betreedt het park, hun telefoons weggeborgen. Ze lopen langzaam en nemen de duisternis in zich op. Boven hen schijnt een maansikkel door de bewolking heen. De nacht gaat beginnen.

Als alles volgens plan verloopt, wordt Artis in 2025 de eerste Urban Dark Sky Place van Europa. Een stap die niet alleen de sterrenhemel dichterbij brengt, maar ook een pleidooi is voor de noodzaak en schoonheid van duisternis.

Er groeit een generatie op die de sterren nooit meer ziet

„Meer dan 80 procent van de wereldbevolking leeft onder een lichtvervuilde hemel, en elk jaar neemt die vervuiling snel toe. Recent onderzoek wijst uit dat lichtvervuiling elk jaar met 10 procent toeneemt – een veel snellere groei dan die van de wereldbevolking”, zegt Drew Reagan van Dark Sky International, de non-profitorganisatie die zich inzet voor donkere nachthemels. „Er groeit een generatie op die de sterren nooit meer ziet. De sterrenhemel wordt langzaam een mythe, iets wat je alleen nog in films en documentaires ziet. De oudere generatie heeft noctalgie: een hunkering naar een tijd waarin de nacht nog echt donker was.” Maar de sterrenhemel is niet het enige wat op het spel staat. „Een natuurlijke dag-nachtcyclus is essentieel voor het functioneren van ecosystemen en de gezondheid van mens en dier.”

Dark Sky International ontstond in 1988 als een belangenorganisatie voor sterrenkundigen in de VS. Het was een reactie op de snelle stedelijke ontwikkeling in het woestijnachtige Arizona, waar veel grote telescopen staan. Het begon met lokale initiatieven, zoals richtlijnen voor straatverlichting. Inmiddels zijn er wereldwijd meer dan 220 gecertificeerde Dark Sky-plekken, variërend van afgelegen natuurparken tot stedelijke gebieden. Tezamen beslaan ze een gebied vier keer zo groot als Nederland.

Ook in Nederland, midden in het lichtend hart van West-Europa, zijn aan de donkere buitenrand twee Dark Sky Parks: Nationaal Park Lauwersmeer in Groningen en De Boschplaat op Terschelling. Het zijn zeldzame plekken die op onbewolkte nachten een blik bieden op de Melkweg: de miljarden sterren van ons sterrenstelsel, zichtbaar als een melkwitte baan aan de hemel. Dit uitzicht is een van de vereisten om de status Dark Sky Park te verkrijgen.

Het kwartje dat viel

De categorie Urban Dark Sky Place is relatief nieuw, met iets soepeler richtlijnen – de Melkweg ga je in een stedelijke omgeving bijna nooit zien. „Deze locaties zijn niet volledig donker, maar ze hebben wel een veel groter bereik onder de bevolking”, zegt Reagan, „wat hopelijk weer leidt tot beleid om lichtvervuiling op grotere schaal te verminderen.”

Dat beaamt Milo Grootjen, hoofd van het Artis Planetarium. Tijdens een presentatie van hoogleraar neurofysiologie Joke Meijer, gespecialiseerd in bioritmes, viel het kwartje. „Zij liet zien dat een lampje naast een slapende peuter er misschien schattig uitziet, maar het dag-nachtritme van het kind verstoort. En hoe je met sfeerlicht de biodiversiteit van je tuin vernielt.” Grootjen constateerde het gemis van de nacht ook al in educatieprogramma’s van het planetarium. „Veel kinderen in de stad groeien op zonder de sterrenhemel ooit te hebben gezien. Dat is zorgwekkend.”

Grootjen realiseerde zich dat Artis zich er uitstekend voor leent om een beschermingsgebied te worden. „Het is een park waar we zelf het licht kunnen uitdoen. We zijn goed bereikbaar en kunnen dus veel mensen inspireren over de natuur. Het biedt enorme kansen voor educatie. En het overlapt met onze belangrijkste taak: de zorg voor onze dieren.”

„Bovendien is Artis eigen terrein”, vult coördinator duurzaamheid Savitri Groag aan. In de praktijk was het doven van verlichting nog best lastig. „186 jaar historie zit ook vervlochten in de aanleg van de binnen- en buitenverlichting. Sommige lampen zijn lastig uit te zetten. Er moest een hoogwerker aan te pas komen om het licht in de volière van de Hollandse Polder uit te zetten. Bovendien staan er in Artis ook moderne apparaten met permanent schermlicht.”

Het werkt aanstekelijk

Het licht uitdoen werkt aanstekelijk, merkt Groag. „Collega’s helpen ons en worden ook steeds rebelser: dan heeft iemand ergens een onnodig lampje gezien en stelt gekscherend voor om de stekker eruit te trekken. Hopelijk worden onze bezoekers na een nacht in Artis ook geïnspireerd om in de buitenwereld storende verlichting te beperken.”

Artis wil vanaf komend najaar maandelijkse nachtwandelingen gaan organiseren. Op Kerstavond van dit jaar was er al een pilot. Bezoekers wandelden toen tegelijk langzaam en stil in het duister en gaven hun oren te kost aan de geluiden van de nacht: de vaste dierentuinbewoners en de stadsdieren die er elke nacht hun toevlucht zoeken. Grootjen ziet het verkregen certificaat als kans om bewustzijn te creëren. „We willen mensen inspireren. Het is niet alleen goed voor de dieren, maar ook voor onszelf. Donker is minder eng of onveilig dan veel mensen denken en biedt juist ruimte voor verwondering.”

Drew Reagan juicht het initiatief van Artis toe. „Steden zijn plekken waar het probleem het zichtbaarst is, maar waar je ook het meeste verschil kunt maken.”