Zo’n dag dus. Regen, wind en een roltrap die dienst weigert. Het lijkt wel alsof de zwaartekracht extra hard aan je trekt zodra je op de eerste stilstaande trede stapt.
Reizigers via Utrecht Centraal zijn eraan gewend dat de vier roltrappen aan het Jaarbeursplein er om de haverklap uit liggen, al meer dan tien jaar. Ook andere steden zingen de roltrapblues (zoals het stadhuis van Zaanstad, of de Amsterdamse metrostations), maar het viertal uit Utrecht spant de kroon.
Deze trappen werden in 2013 in gebruik genomen en zijn sindsdien een hoofdpijndossier. In 2020 werden ze vervangen. Kosten: 3 miljoen euro, plus acht ton aan onderhoudskosten. Ingenieursbureau Movares rapporteerde dat de standaardtrappen van Kone niet tegen buitenomstandigheden opgewassen waren en te snel sleten. Eigenlijk waren ‘heavy duty’ trappen nodig.
Door bouwwerkzaamheden rondom het Jaarbeursplein lieten reizigers veel zand achter op de treden, en dat schuurt. De trappen waren bovendien iets te schuin gemonteerd, waardoor zich nog meer water en vuil verzamelde. In 2022 kwamen er vier nieuwe roltrappen van een andere leverancier, TKE. Maar ook die trappen staan vaak stil. Wat is er toch zo moeilijk aan een simpele roltrap?
„Het líjkt een trap, maar het ís een machine”, zegt Frank Elfring. Hij werkt voor TKE en zit al jaren in de roltrappen en liften. Zijn monteurs hebben vaak een voorkeur voor liften. Hij niet. „De roltrap is het ondergeschoven kindje.”
Bij een lift heb je alleen de kabel en de motor die bewegen, bij een roltrap staat alles in beweging, continu. Daarom hebben ze veel onderhoud nodig: tien keer per jaar, en maandelijks voor buitentrappen zoals in Utrecht.
Enige beroepsdeformatie is Elfring niet vreemd. Als hij zijn hand op de sokkel van de trap legt, registreert hij onbewust de afwijkingen. „Je gaat van alles voelen.” Het kan een trilling zijn, een piepje of de toonhoogte van de elektrische motor. Elfring weet meteen of er een onderhoudsbeurt nodig is.
Sinds de Amerikaanse firma Otis in 1899 de eerste roltrap ontwierp, is de techniek niet wezenlijk veranderd. Een dikke metalen ketting trekt de treden omhoog, die op wieltjes staan. De langste roltrap van Nederland is 47 meter lang: op het Amsterdamse metrostation Vijzelgracht. Roltrappen – ze kosten tussen de 50.000 en 300.000 euro – kunnen decennialang mee. De oudjes moeten vervangen worden als onderdelen niet meer voorradig zijn. Want als er dan iets kapot gaat, staat de trap maanden stil.
Voor roltrappen gelden strenge regels. De maximale hellinghoek (30 graden) en snelheid (0,5 meter per seconde) liggen vast. Een roltrap die minder dan zes meter hoogte overbrugt mag sneller draaien, 0,65 meter per seconde, met een hoek van 35 graden. Dan krijg je meer vlakke treden bovenaan, zodat je tijd hebt om af te stappen. Een hellingbaan waar je bij de supermarkt je winkelwagen in haakt, heeft een hoek van maximaal 12 graden.
Meestal werken onderhoudsmonteurs vanuit een put, maar er zijn plekken waar je de mechanische ingewanden in volle glorie kunt bewonderen. Frank Elfring en zijn collega Tim Houdijk gaan voor naar de onderhoudsruimte van metrostation Van der Madeweg in Amsterdam.
Binnen lijkt het op de omgekeerde wereld van Stranger Things: de treden ratelen in een groenig schijnsel naar beneden, terwijl de reizigers aan de Andere Kant naar boven bewegen. Onderaan staat een vat dat olie en troep opvangt, vol zwarte drek. De tellers op de meterkast houden de stand bij: 1.475 storingen tot nu toe, en al 2.538 keer werd de noodstop ingedrukt. Maar ondanks een hoge fluittoon en een hardnekkig piepje draait alles door.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/12/13114947/data125566176-0853a7.jpg)
Watermolen
Elke roltrap heeft zijn eigen verhaal, maar Utrecht is helemaal een verhaal apart. Elfring moet erkennen dat ook TKE zich verslikte in de vier trappen op het Jaarbeursplein. „Een gezonde roltrap heeft drie keer per jaar storing, deze staan eerder drie keer per week stil”, zegt hij. De omstandigheden zijn zwaar: tijdens een regenbui verandert de binnenkant van een roltrap in een watermolen. „Je weet niet wat je ziet.” Zand bleef een probleem – „dat beachvolleybaltoernooi op het Jaarbeursplein was niet zo handig” – en strooizout doet een roltrap ook geen goed.
Komend jaar gaan de Utrechtse trappen weer onder het mes. Het wordt een ingrijpende operatie, omdat de ketting een oliebad krijgt en bijna alle wiellagers (onderdelen die de wrijving verminderen) vervangen worden. Per trap 96 treden, met elk vier wielen.
Door water gaat vet in de lagers ‘uitzepen’ en slijt de machine. Meestal zijn lagers tot 30 of 40 procent gevuld met vet, maar de nieuwe zijn tot de nok toe gevuld, zodat er geen vocht meer bij kan dat kan uitzepen. TKE gebruikt een speciaal ontwikkelde vetsoort – nu maar hopen dat het helpt.
Het gekke is: de meeste storingen doen zich niet voor in het najaar, bij slecht weer. Elfring ziet de grootste piek als de scholen beginnen. Jongeren drukken op de noodstopknop – altijd goed zichtbaar vanwege de veiligheidsvoorschriften – of stunten op de leuningbanden. „Daar kan de band niet tegen.” Die leuning moet bovendien synchroon blijven lopen met de traptreden, voor de veiligheid.
Slimmere trappen
Qua techniek staan roltrappen in ieder geval niet stil. Ze starten vanzelf weer op na een gedwongen stop en worden ‘slimmer’ door sensoren, radars en infraroodcamera’s die controleren of iemand op de trap staat. Op rustige momenten draait de motor op halve kracht – dat spaart stroom.
Door sensordata op afstand uit te lezen, kunnen leveranciers het onderhoud voorspellen. Deze informatie wordt vanaf 2025 ook gebruikt om reizigers te informeren. Dan kun je ‘live’ in de OV-apps zien dat roltrappen of liften op stations niet meer werken. Nu is storingsinformatie per week beschikbaar en vaak incompleet. Ben je slecht ter been, dan kun je een station verder reizen en zorgt de vervoerorganisatie ervoor dat je op de bedoelde bestemming aankomt. Dat is het idee, althans.
Dankzij de sensoren weet een moderne roltrap zelf of iets of iemand klem zit, en stopt dan automatisch. Toch blijven kleuterschoenen, hondenpoten, shawls en kinderwagenwielen kwetsbaar. Hetzelfde geldt voor ouderen. In Nederland belanden jaarlijks 500 mensen bij de spoedeisende hulp na een roltrapongeluk. De meeste slachtoffers zijn 70 tot 80 jaar. Kijk vooruit, houd de leuning vast en strik je veters, adviseert het Liftinstituut. Blijf weg van de borstels aan de zijkant – ze zijn er niet om je schoenen te poetsen. Neem geen fietsen, rollators of koffers mee op de roltrap, want die gaan glijden en kegelen iedereen omver.
Dan nog één vraag. Waarom voelt klimmen op een stilstaande roltrap zwaarder dan een gewone trap? Roltraptreden zijn vaak wat hoger en dieper dan normale treden én het psychologische effect weegt mee: er beweegt iets niet, wat altijd hoort te bewegen.