Rebellenleider HTS: van jihadist tot pragmaticus

‘Jihadisten vallen Aleppo binnen.” Die kop kwam de afgelopen dagen veel voorbij in mediaberichtgeving over het bliksemoffensief van Hayat Tahrir al-Sham (HTS) en andere Syrische rebellen tegen het Assad-regime. Toch is deze omschrijving van HTS volgens kenners te kort door de bocht: de groepering heeft weliswaar autoritaire trekken en een islamistische agenda, maar valt niet meer te kenmerken als jihadistisch.

Dat die term alsnog zoveel valt, heeft te maken met het verleden van HTS en diens leider Abu Mohammed al-Jolani. De 42-jarige Syriër vocht als twintiger met Al-Qaida tegen de Amerikanen in Irak. Daar ontmoette hij Abu Bakr al-Baghdadi, die later Islamitische Staat (IS) zou oprichten.

Nadat de Syrische opstand was uitgebroken, keerde Jolani terug naar Syrië om in 2012 de jihadistische rebellengroep Jabhat al-Nusra op te richten en tegen het Assad-regime te vechten. Dat deed hij in overeenstemming met Baghdadi, maar toen die laatste in 2013 IS oprichtte, weigerde Jolani daarin op te gaan. In plaats daarvan koos hij voor trouw aan Al-Qaida.

Die trouw was deels strategisch: om het hoofd te bieden aan IS had Jolani een sterk jihadistisch merk nodig. Maar ook binnen Al-Qaida bleef hij eigengereid en uitte hij interne kritiek op het plegen van internationale terreuraanslagen. In een interview met Al Jazeera in 2015 gaf Jolani aan dat hij zich wilde richten op de strijd tegen Assad en geen plannen had het Westen aan te vallen. Evenwel viel Jabhat al-Nusra regelmatig door het Westen gesteunde rebellenfacties aan en richtte de groep slachtingen aan onder minderheden.

Internationale terreurlijsten

Zijn affiliatie met Al-Qaida werd Jolani al gauw een blok aan het been, want andere facties sloten zich minder snel bij hem aan uit angst op internationale terreurlijsten te belanden. Mede om die reden richtte Jolani begin 2017 met een aantal andere strijdgroepen een nieuw verbond op: Hayat Tahrir-al Sham (HTS).

Daarop volgde een periode waarin HTS zijn macht in de noordwestelijke provincie Idlib consolideerde en jihadistische bewegingen te lijf ging, vertelt Orwa Ajjoub, die aan de Universiteit van Malmö in Zweden onderzoek doet naar jihadistische bewegingen in Syrië. „Jolani heeft de afgelopen jaren zowel IS-cellen in Idlib als puriteinse critici die zich van HTS afsplitsten keihard aangepakt.”

De ideologische verschillen tussen HTS en jihadistische bewegingen als Al-Qaida en IS zijn groot, zegt Ajjoub. HTS wijst de internationale jihad af en richt zich alleen op Syrië. Het onderhoudt banden met Turkije en snakt naar erkenning door het Westen. Bovendien bezoekt Jolani religieuze minderheden, verontschuldigde hij zich voor eerdere slachtingen en liet hij christenen in Idlib hun kerken heropenen (al mogen ze nog niet de klokken luiden, dat zou tegen de gevoeligheden van de moslimmeerderheid ingaan). En waar Jolani in 2015 op Al Jazeera nog een zwarte doek om zijn hoofd gewikkeld had, droeg hij bij een interview met een Amerikaanse journalist in 2021 een net maatpak. Niet heel jihadistisch.

De transformatie van Jolani hangt samen met de noodzaak Idlib te besturen

Deze transformatie hangt samen met de noodzaak Idlib te besturen, zegt Jérôme Drevon, jihadismekenner verbonden aan de International Crisis Group en auteur van een boek over de omarming van het politieke proces door voormalige jihadisten in Syrië. „Jolani moet een gebied met miljoenen burgers zien te besturen. Dat brengt nieuwe verantwoordelijkheden met zich mee. Je moet in gesprek met de samenleving, met ngo’s en met internationale contacten. Dat betekent ook dat je je moet matigen, je kunt niet meer overal tegen zijn.”

‘Verlossingsregering’

Op initiatief van HTS werd in Idlib een regering opgericht. Zeker in vergelijking met het regimegebied of gebieden die in handen zijn van door Turkije gesteunde rebellen is deze ‘Verlossingsregering’ relatief succesvol gebleken in het bieden van enige stabiliteit en dienstverlening, vertelt Drevon. Maar van politieke vrijheden is geen sprake. HTS duldt geen tegenstand en laat dissidenten oppakken en martelen, zo bleek ook tijdens protesten in Idlib eerder dit jaar.

Terwijl Jolani’s positie bij die protesten even in het geding leek te komen, is zijn autoriteit sinds het bliksemoffensief van HTS weer onbetwist. Zelfs strijdgroepen die zich in het verleden tegen HTS keerden en activisten in Idlib die onlangs door Jolani werden vervolgd, juichen hem nu toe en haasten zich naar het front.

Ondertussen probeert de voormalige jihadist zich op te werpen als barmhartig bevelhebber. Zaterdag riep Jolani zijn strijders op „een voorbeeld van tolerantie en vergevingsgezindheid” te zijn. „In de manier waarop we ons met het volk gedragen stelt God ons op de proef […] Jouw moed in de strijd is niet hetzelfde als wreedheid en onrechtvaardigheid jegens onze burgerbevolking.”

„Jolani weet dat de wereld meekijkt en dat hij zal worden aangesproken op het gedrag van de rebellen”, zegt Drevon. „Dat hij deze woorden gebruikt is zeker van belang. Maar de vraag is nu wat er in de praktijk van deze woorden terecht komt.”