Wijzen naar de vleesetende buurman gaat het klimaat niet redden

Klimaatvriendelijke gedragsverandering is een taai proces. Veel mensen raken het zicht op de effectiviteit van hun gedrag kwijt in een worsteling tussen goede bedoelingen, schuldbesef en verworvenheden (vliegvakanties!) die onder druk staan. Nieuw onderzoek wijst uit dat we voor onze gemoedsrust het eigen gedrag liever spiegelen aan de vleesverslindende buurman (‘dan doe ik het nog zo slecht nog niet’) dan aan een groene straatgenoot even verderop.

Fijn voor ons, jammer voor het klimaat en onze kinderen, of, zoals een affiche van een kindertekening met een brandende aarde uit de ontwerpwedstrijd Posters for the Planet het verwoordt: „Ik had tog (sic) nog geen plannen voor de toekomst”. Gelukkig is er ook hoopvol nieuws. U, de buren en wij zijn nog altijd de grootste influencers als het gaat om de klimaatommekeer. We hebben veel meer impact dan we denken. Maar eerst de data.

Duitse onderzoekers keken naar het ‘spiegelgedrag’ van mensen. De mens is een sociaal dier dat zijn gedrag doorlopend toetst aan dat van anderen. ‘Mag dit?’ ‘Kan dit?’ Vaak gebeurt dat spiegelen in opwaartse richting. Zoals het succes van Lieke Martens meisjes inspireert om op voetballen te gaan en influencers met miljoenen volgers rolmodellen zijn voor velen. Als het gaat om klimaat-gerelateerd gedrag is juist het neerwaarts spiegelen dominant: 57 procent vergelijkt zich liever met een kennis die bijvoorbeeld veel vliegt en een dikke benzineauto rijdt, slechts 33 procent spiegelt opwaarts, blijkt uit het Duitse onderzoek. Het neerwaarts spiegelen stelt jezelf gerust en kan leiden tot tevreden achterover leunen, ook wel coasting genoemd, wat geen goed nieuws is voor het klimaat. Dat neerwaarts vergelijken heeft alles te maken met de morele lading die vastzit aan ons klimaatdebat.

Zelffelicitatie

Uit nieuw onderzoek van de Hogeschool van Amsterdam (HvA) onder 1.124 Nederlanders, blijkt dat veel ondervraagden ten onrechte denken dat ze zich duurzamer gedragen dan vrienden en familie wat betreft vliegen, kleding en vlees kopen. Dat above average-effect is een vorm van zelffelicitatie die de mens nodig heeft, omdat de klimaatproblematiek moreel op hem drukt. 75 procent van de Nederlanders maakt zich er zorgen over en voelt zich slecht als ze niet bijdragen. Mensen met hogere inkomens onderdrukken dat gevoel met een elektrische auto, maar vinden het dan weer lastig om vliegen op te geven. Lagere inkomensgroepen zetten in op afval scheiden en kort douchen, wat niet hoog staat op de impactlijstjes, maar voelen er weinig voor om vleesconsumptie te minderen, wat juist fors op de CO₂-cijfers drukt.

Deze gedragsdataset uit het HvA-onderzoek leert ons van alles over de ambivalente mens, maar biedt ook een doorkijkje naar alternatieve scenario’s. Schuldgevoel over het klimaat is dus onprettig. Goed doen voelt goed. Dus misschien helpt het als nieuwsmedia niet alleen groot uitpakken met een studie waaruit blijkt dat het vijf over twaalf is voor het klimaat – dat moet ook – maar tevens meer context geven over meer impactvolle gedragsverandering. Dat is hard nodig, want de burger versmalt zijn inbreng – blijkt uit het recente onderzoek – tot één rol: die van een individueel persoon die duurzamer moet leren consumeren. Terwijl we juist vanuit andere rollen veel meer invloed kunnen hebben.

Collectief is effectiever

Je bent als burger namelijk niet alleen consument, met je straat ben je ook een groep en kun je meer bomen op het plein eisen. Met je collega’s kun je de baas vragen om het leasepark te elektrificeren, als stemmer – rechts, midden, links – verlang je dat er een duurzame paragraaf in het verkiezingsprogramma staat. Dit soort collectieve initiatieven zijn niet gemakkelijk en brengen ook frustraties met zich mee. De resultaten blijven soms achter bij de verwachtingen, en de impact is niet gegarandeerd. Toch is het belangrijk om stappen te blijven zetten. Met 8,4 miljoen huishoudens samen ben je namelijk meer dan een solo-influencer.

Stem met je portemonnee. Collectief een keten boycotten die klimaatschade van fast fashion aan zijn laars lapt kan bijvoorbeeld bedrijven onder druk zetten om in beweging te komen – al vraagt dit om volharding en brede betrokkenheid. Er zijn al consumenteninitiatieven als Collaction, die zo actievoeren, maar ook zij laten zien hoe moeilijk het kan zijn om echt verandering te bewerkstelligen. Het is een uitdaging die vraagt om zowel realisme als doorzettingsvermogen.

Dit alles bij elkaar wordt uitstekend verwoord in een andere inzending voor de klimaatwedstrijd Posters for the Planet: „Klimaat zoekt hulp. Alles is welkom.” Laten we afscheid nemen van de gedachte dat we vooral een niet-duurzame, schuldige consument zijn en laten we al die andere verbindende rollen omarmen waarmee we positieve invloed kunnen hebben; als betrokken buurtbewoner, bezorgde werknemer of bevlogen burger. Samen hebben we meer macht dan we denken. Een gezond klimaat moet niet langer worden ervaren als een individueel moreel probleem maar als een vanzelfsprekend collectief doel. Geen persoonlijke schuld en boete, maar een gezamenlijk streven waar we met elkaar twijfelend, worstelend en struikelend aan werken. In de wetenschap dat we allemaal te kort schieten en dat iedere stap er een is, laten we elkaar inspireren om het nog beter te doen.