Russische schooljeugd hoort maar één waarheid: die van Poetin

Het was een opmerkelijk toneelstukje, in het pas geopende Stalin-centrum in de Siberische stad Barnaoel. Daar stond tijdens een nieuwjaarsviering, naast een kerstboom en een manshoog portret van Stalin, een als piraat verklede man voor een groep jonge kinderen. Vadertje Vorst, de Russische versie van de Kerstman, en zijn kleindochter Snegoerotsjka jutten de kinderen op deze man te verjagen. „Hij is een liberaal! Een liberale wildeman! Kunnen wij liberalen hier gebruiken?”, riepen ze de kinderen toe. „Liberaal, ga weg! Wildeman, ga weg!”, riepen de kinderen in koor, waarop de ‘piraat’ zich uit de voeten maakte.

Het absurde tafereel, dat eind vorig jaar rondging op Russische sociale media, is voor de met oorlog, censuur en propaganda overladen Russische jeugd geen uitzondering. Al jaren herschrijven loyale ambtenaren en historici de Russische geschiedenisboeken in de geest van Poetins wereldbeeld. Daarin staan anti-westers revanchisme, patriottisme en ‘traditionele’ Russische waarden centraal en worden nederlagen weggepoetst. Kinderen moeten regelmatig opdraven om te figureren bij nationalistische parades en herdenkingen.

In sommige Russische regio’s leren scholieren kalasjnikovs en handgranaten te gebruiken

Sinds de grootschalige Russische invasie van Oekraïne, drie jaar geleden, doet de Russische regering er alles aan om kinderen het ‘juiste’ verhaal over de oorlog bij te brengen. Een verhaal waarin Oekraïne als natie geen bestaansrecht heeft, Russische militairen optreden als ‘bevrijders’ van de onderdrukten en de Russische geschiedenis bol staat van de heldendaden. Het onderwijsbeleid dient een duidelijk doel. Immers: „oorlogen worden niet door generaals gewonnen, maar door leraren en priesters”, citeerde Poetin de woorden van de Duitse kanselier Otto von Bismarck in zijn eindejaarstoespraak van 2023.

Sinds september 2022 beginnen Russische scholieren de week met het zingen van het volkslied en het hijsen van de vlag. Dat jaar werd ook het vak ‘Gesprek over het Belangrijke’ verplicht gesteld, dat tot doel heeft ‘Russische waarden’ te verbreiden. Daarnaast werd het lesprogramma ‘Grondbeginselen voor de verdediging van het vaderland’ ingevoerd. In sommige Russische regio’s leren jongeren kalasjnikovs en handgranaten te gebruiken, loopgraven te graven en wat te doen bij een nucleaire aanval. Met het oog op het dalende geboortecijfer moeten scholen verder veel nadruk leggen op het gezin. Eind 2023 werden ‘traditionele’ familiewaarden wettelijk verankerd in het schoolsysteem.

Lees ook

Russische vrouw moet mond houden en baren

Gesprek over het Belangrijke

Scholen die de instructies weigeren, riskeren overheidsinspecties, boetes en zelfs sluiting. Dat laatste overkwam in 2024 het liberale, particuliere Novokolledzj in Novosibirsk. Toen schooldirecteur Sergej Tsjernyjov (35), historicus en uitgesproken tegenstander van de oorlog, weigerde het ‘Gesprek over het Belangrijke’ in te voeren, werden hij en zijn instelling het mikpunt van eindeloze inspecties en lastercampagnes door lokale pro-Kremlinactivisten. De school kreeg een boete en werd gedwongen tot sluiting. Tsjernyjov werd tot buitenlands agent verklaard en zag zich genoodzaakt het land te verlaten.

Het risico om door ouders, collega’s, of leerlingen verklikt te worden, leidt volgens docenten tot een angstcultuur op scholen en universiteiten. „De propagandalessen zijn een onderwerp dat ouders liever vermijden. Het is gevaarlijk en als het je eigen kind betreft, dan doe je er alles aan om problemen te voorkomen”, schrijft een anonieme vader van twee aan NRC. Hij ziet hoe kinderen op de school van zijn zoontje worden blootgesteld aan propaganda. „Het is een progressieve school, maar iedereen is op zijn hoede. Ouders doen hun best zich buiten ideologische discussies te houden en geen opmerkingen te maken die verkeerd kunnen worden geïnterpreteerd.”

Een docent die lesgeeft aan een particuliere middelbare school in Moskou vertelt NRC anoniem dat er in zijn klas nog wel ruimte is voor kritische gesprekken. „Op openbare scholen doen besturen en docenten hun best om via propaganda hun loyaliteit te tonen. Maar als je de heikele thema’s omzeilt, is er weinig aan de hand”, zegt hij. Hoewel ook hij bezorgd is over de ontwikkelingen, benadrukt hij dat lang niet alle scholen en ouders het overheidsbeleid serieus nemen of erin geloven. „Ik heb in de Sovjet-Unie gewoond en geloof me, daar is het huidige Rusland nog niet mee te vergelijken. Onze situatie lijkt meer op die van Iran. Formeel houden mensen zich aan de officiële regeringslijn, maar privé halen ze er hun schouders over op.”

Het risico om verklikt te worden, leidt tot een angstcultuur op scholen en universiteiten

Dat veel leraren zich toch grote zorgen maken, blijkt uit een onderzoek over repressie op scholen van de Russische mensenrechtenorganisatie OVD-Info. Sinds 2022 telde deze ongeveer honderd administratieve en strafrechtelijke zaken tegen docenten om hun overtuigingen of lesmethodes. „Een deel van de medewerkers werd ontslagen, een ander deel verliet het land uit onvrede met de nieuwe arbeidsomstandigheden, vanwege repressie en uit angst voor mobilisatie”, aldus de onderzoekers. De ontslagen zouden in sommige regio’s tot personeelstekorten leiden.

„Het is onmogelijk aardrijkskundeles te geven zonder over de regionale verschillen in Rusland en over politiek te praten”, vertelde de 28-jarige aardrijkskundeleraar Kamran Ramiz Manafly aan OVD-Info. „En hoe kun je de Russische economie bespreken zonder corruptie te noemen?” Hij zag de sfeer in zijn klas onder invloed van de oorlog in Oekraïne sinds 2018 sterk veranderen. „Moskouse scholen zijn vaak uitstekend gerenoveerd en uitgerust, met peperdure, interactieve whiteboards. Maar er heerst een aan absurditeit grenzend conservatisme, met wilde propaganda en vreemde lesmethoden, vooral uitgedragen door de oudere generaties.”

Toen Rusland zijn buurland binnenviel, begon de school van Manafly bijeenkomsten te organiseren voor de docenten, waarin zij te horen kregen hoe zij over de oorlog moesten praten. „De directeur zei dat je óf een mening hebt die overeenkomt met die van de overheid, of geen mening.” Zelf werd hij na deelname aan een anti-oorlogsprotest in de lente van 2022 ontslagen wegens ‘amoreel gedrag’. Hij vertrok naar de Verenigde Staten.

Soldaten op school

Intussen worden Russische kinderen, zeker in afgelegen regio’s, steeds vaker blootgesteld aan oorlogsverhalen uit Oekraïne en aan toenemend geweld door teruggekeerde, getraumatiseerde soldaten binnen de Russische samenleving. Regelmatig nodigen scholen militairen uit om kinderen te vertellen over hun ‘heroïsche’ ervaringen aan het front. Het beleid is direct afkomstig van het Kremlin. „Jongeren onderwijzen over patriottisme is belangrijk”, zei president Poetin eind 2023. „Meer dan duizend strijders van de ‘speciale operatie’ werken al op scholen en met kinderen. Rusland zal dit werk voortzetten.”

Gezien het grote aantal gevangenen dat sinds 2022 dienst nam in het leger, in ruil voor amnestie, blijken dergelijke ‘gastdocenten’ niet zelden veroordeelde criminelen. Zo stonden afgelopen zomer in de provincie Toeva drie militairen van de huurlingengroep Wagner en het Tsjetsjeense Achmat-bataljon voor de klas. Twee waren veroordeeld wegens roof en poging tot moord, een derde wordt door Oekraïne verdacht van oorlogsmisdaden. De mannen poseerden met de kinderen en een Wagner-vlag, de foto’s werden online gezet.

In Tsjetsjenië begonnen scholieren dit schooljaar met een bezoek van de veroordeelde Wagner-veteraan Jevgeni Kim uit het Siberische Jakoetië. In 2018 kreeg Kim, die volgens lokale media als tiener zijn eigen schooljuf had vermoord, twaalf jaar wegens afpersing van tientallen personen. In de regio Saratov sloeg een andere Oekraïne-veteraan eind 2023 zijn buren in elkaar, nadat hij een gastles over moed had gegeven op de lokale basisschool. „Ik wilde laten zien wie de baas is”, verklaarde hij tijdens zijn proces afgelopen juni.

De optredens van militairen en veteranen in de klas zijn in Rusland omstreden. „Iedere bandiet mag tegenwoordig onze kinderen liefde voor het vaderland bijbrengen”, aldus de populaire, in Rusland vervolgde, blogger Maxim Katz vorig jaar in zijn goed bekeken YouTube-show. Maar ouders kunnen hun kinderen moeilijk aan de propaganda onttrekken. Dan maken ze zichzelf verdacht als ‘anti-Russisch’.

Lees ook

Wat Russische kinderen op school leren over Oekraïne

Rode baretten

Sinds enkele jaren schieten ook patriottische jeugdorganisaties in Rusland als paddestoelen uit de grond. In 2015 werd met financiering van het ministerie van Defensie het ‘Jonge Leger’ (Joenarmia) opgericht, door velen beschouwd als moderne versie van de communistische jeugdorganisatie Komsomol. Door hier lid van te zijn, hopen de jonge kadetten met hun rode baretten hun carrièrekansen te vergroten. De organisatie telt naar schatting bijna honderdduizend leden in Rusland en omringende landen als Kazachstan, Wit-Rusland en Azerbeidzjan. In 2022 werd de organisatie op de Europese sanctielijst gezet.

Eind dat jaar werd op initiatief van Vladimir Poetin de ‘Beweging van de Eersten’ opgericht, met afdelingen door het hele land en in de bezette Oekraïense gebieden. Deze beweging organiseert bijeenkomsten en wedstrijden, waarin jongeren hun patriottisme en naastenliefde kunnen bewijzen. Kinderen met politieke ambities kunnen ook terecht bij de Jonge Garde, de jeugdafdeling van regeringspartij Verenigd Rusland. Kort voor de dood van huurlingenleider Jevgeni Prigozjin in 2023, was ook diens Wagner Groep een eigen jeugdafdeling gestart, aanvankelijk de ‘Wagneriaantjes’ genoemd, daarna simpelweg ‘Leider’. Ook deze groep zei „liefde voor het Vaderland” voorop te hebben staan, maar hield zich vooral bezig met het werven van rekruten. Leider Aleksandr Tronin verklaarde na Prigozjins dood het werk voort te zetten; onduidelijk is wat daarvan terecht gekomen is.

Voorlopig is het Kremlin niet van plan zijn bemoeienissen met de Russische jeugd te staken. Integendeel, Russische kinderen hebben een druk jaar voor de boeg. In mei is het tachtig jaar geleden dat de Tweede Wereldoorlog werd beëindigd, wat in Rusland met veel militair vertoon zal worden herdacht. President Poetin riep 2025 daarom uit tot ‘Jaar van de Verdediger van het Vaderland’. Het ministerie van Cultuur zette eind december alvast instructies online voor scholen. In de vieringen moet „diepgaand begrip voor het historische erfgoed” centraal staan.